Назарбаев айтқан соғысқа Қазақстан дайын ба?

Экс-президент, Қауіпсіздік кеңестің төрағасы Нұрсұлтан Назарбаев 19 мамыр күні осы кеңестің отырысында  Қазақстан қару-жарақ қолданылатын соғысқа ғана емес, гибридті соғысқа дайын болуы керек деді. Сонымен қатар ол әскер мен шекараны күшейту мәселесін көтеріп, жаңа әскери технология, ұшқышсыз авиация алу, шекарадағы елдімекендерді дамыту қажеттігін жеткізді.

Қазақстан көршілермен достық қарым-қатынаста, ал билік бұрыннан "ешбір елмен шекара мәселесі жоқ" деп мәлімдеп жүр.  Ресми астана сыртқы саясатта барлық тарапқа бірдей қарайтын көпвекторлы саясат ұстанады.  Олай болса Нұрсұлтан Назарбаев Қауіпсіздік кеңесінің отырысында әскерді күшейту мәселесін неге көтерді? Гибридті соғыс қаупін қандай елдер төндіруі мүмкін? Қазақстан әскери қақтығыстарға дайын ба? Саясаттанушы, Тәуекелдерді бағалау тобының жетекшісі Досым Сәтбаевпен осы мәселелерді талқыладық.

Ресей саясаткерлерінің даулы мәлімдемелері және Назарбаевтың тапсырмасы

– Экс-президент, Қауіпсіздік кеңесінің төрағасы Нұрсұлтан Назарбаев сол органның отырысында қару-жарақ қолданылатын кәдімгі соғысқа ғана емес, гибридті және ассиметриялы соғысқа дайын болу керектігін айтты. Сондай-ақ ол шекаралас елдімекендерді дамытып, әскерді күшейту керек деді. Қазақстан әу бастан көршілермен тату-тәтті, доспейіл қарым-қатынаста және ешбір елмен шекара мәселесі жоқ екенін мәлімдеп жүр. Олай болса, экс-президенттің бұл мәлімдемесі немен байланысты? Қазақстанға қандай да бір елден қауіп бар ма?

– 2014 жылы Ресей Қырымды аннексиялаған соң, Қазақстан жетекшілігі мен әскери ведомство жетекшілері еліміз гибридті және ассиметриялы соғысқа дайын болуы керек деген мәлімдемелерді жиі айта бастады. Оны былай қойғанда, Қазақстанның әскери доктринасына өзгерістер енгізіліп, қазіргі заманғы соғыстар көбіне гибридтік сипатқа ие екені жазылды. Гибридті соғыс мемлекет өзге мемлекетке қысымды әскери әдіс не әскери құрылым арқылы емес, өзге әдіспен жасайтынын білдіреді. Мысалы, ақпараттық соғыс немесе мемлекеттің компьютер жүйесіне хакерлік шабуылы гибридті соғысқа жатады. Қытай, АҚШ, Ресей, Иран тәрізді ойыншылар киберкеңістікте бір-біріне қысым көрсетіп, кибершабуылдар жасап жүр.

Сондықтан Назарбаев айтқан тезистер жаңа емес. 2014 жылдан бері ұлттық қауіпсіздік туралы сөз қозғалғанда, үнемі белгілі бір ойыншылардан төнетін гибридті қауіп жайлы айтылады. Бірақ ойыншылардың аттары аталмайды.

Оның үстіне Ресейде Қазақстанның аумақтық тұтастығы жайлы айтылып жүрген даулы мәлімдемелер, тіпті ресми билік өкілдері,  мемлекеттік дума депутаттарының арандатушылық мәлімдемелері, Путиннің кеңесшісі Мединскийдің "Ресей постсоветтік елдерге территория сыйлады" деген сөздері  – бұл да ақпараттық, гибридті соғыс. Осылайша Ресей және басқа елдерде, тіпті Қазақстандағы ресейпиғылды халықтың территорияға қатысты пікірін қалыптастыруға тырысады.

Қазақстан шекарасын қорғау туралы мәлімдеме де назар аудартады. Өйткені ресми түрде Қазақстанның көршілермен ешқандай шекара мәселесі жоқ. Қырғызстан мен Тәжікстан немесе Өзбекстан мен Тәжікстан арасындағы тәрізді дау тудыратын, делимитацияланбаған шекара аумағы жоқ. Орталық Азияда шекара мәселесі шешілген тек Түрікменстан мен Қазақстан ғана. Яғни Қазақстанның барлық көршімен шекарасы айқын, делимитацияланған. Өзбекстанмен шекара демаркациясын аяқтап жатырмыз. Сөйте тұра Назарбаев шекара қорғанысын күшейту керек деді. Меніңше, бұл Ресей тарапынан айтылып жүрген түрлі арандатушылық мәлімдемелермен байланысты.

Бірақ бұл жерде мәселе басқада. Егер алда-жалда басқа елдермен қандай да бір конфликт туса, Қазақстан әскери іс-қимылға дайын ба? Бір жағынан еліміз Ұжымдық қауіпсіздік келісімшарты ұйымына мүше болғандықтан, белгілі бір қорғанышы бар. Бірақ мұның теріс жағы да жоқ емес. Өйткені Ресей Ұжымдық қауіпсіздік келісімшарты ұйымында басты ойыншы болуға тырысып, геосаяси конфронтацияда осы ұйымды инструмент ретінде пайдалануы мүмкін.

Ұжымдық қауіпсіздік келісімшарты ұйымының оқу-жаттығуы

– Сонда қалай әрекет еткен жөн?

–  Меніңше, Қазақстан өз қарулы күштерінің модернизациясын жүргізуі керек. Әрине, сан жағынан еліміздің әскерін Ресей не Қытай әскерімен салыстыруға болмайды. Бірақ сапа жағынан алғанда Қазақстан басқа елдердің тәжірибесін ала алады. Мысалы, Израиль әскерінің саны аз болса да, жұмысы, әскери дайындығы, технология жағынан өте тиімді. Немесе Әзірбайжан мен Армения арасындағы қақтығысты алсақ, Әзірбайжан әскерін реформалап, қарулы күштерін модернизациядан өткізіп, қақтығыста жеңді. Әзірбайжан қақтығыста жаңа әсери технология: дрондар, ұшқышсыз аппарат қолданды, әскери бағытта Түркиямен әріптестік орнатты.

Осы себепті Қазақстанның әскери қауіпсіздігі үшін ең алдымен қарулы күштердің реформасы мен модернизациясын жүргізу керек.  Екіншіден, егер елдің өз ішінде жік-жікке бөліну, алауыздық пен қоғамның билікке сенбеуі тәрізді мәселелер бар болса, ондай ел өзін қауіпсіздікте сезіне алмайды. Өйткені сырты бүтін, бірақ іштен шіріп жатқан жаңғақты баланың өзі оп-оңай шаға салады. Егер мемлекет өзін қауіпсіздікте сезінгісі келсе, ел ішінде бірлікті көрсетіп, тиімді саяси және экономикалық реформаларды іске асырып, халықтың билікке сенімі өсуі керек. Бұл жоқ жерде, әскерге қанша жерден ақша құйылып, мемлекет шетелден мықты қару-жарақ сатып алса да, әскери қауіпсіздік орнамайды. Мұны Украина мысалы дәлелдеді. Украина қоғамы тіл, ұлт, саяси көзқарасқа қарай жік-жікке бөлініп, нәтижеде оны Ресей пайдаланып кетті.

Қазақстанның бұл жағынан әлсіз тұстары көп. Бұрынғы президент ел қауіпсіздігін қорғау мәселесін көтергенде, бұл ең алдымен елдің ішкі дамуымен байланысты болуы тиіс. Қазақстанға қауіп сырттан, террористерден  немесе шетел тыңшыларынан емес,  ел ішіндегі жемқорлардан төнеді. Мысалы, былтыр басталған коронавирус эпидемиясы экономика мен қауіпсіздікті қамтамасыз ету секторының тиімсіздігін көрсетті. Бұл тапа-тал түсте бізге жау тигенде әскер мен қару-жарақ болмай шығып, қайбір қаруды жемқорлар ұрлап алғанмен бірдей. Вирус келіп еді, дәрі-дәрмек жоқ болып шықты. Сондықтан жемқорлық жүйелі түрде қайталана беретін, одан арылмайтын мемлекетте сыртқы қауіпсіздік туралы сөз қозғау – бос сөз. Тіпті жемқорлыққа қарсы агенттік 2019 жылы 2020 жылмен салыстырғанда жемқорлық қылмысы аз болды деген статистика ұсынды. Яғни пандемия кезінде керісінше жемқорлық өршіген. Біз мемлекетті осылайша өзіміз іштен әлсіретіп, әлсіз мемлекетке айналдырып жатырмыз.

Ресей, Түркия, Өзбекстан: әскери салада кіммен әріптес болған жөн?

– Қару-жарақ, жаңа технология алу туралы туралы айттыңыз.  Стокгольмдегі бейбітшілікті зерттеу институтының ерегіне қарағанда, Қазақстан қару-жарақ пен әскери тенологияның басым бөлігін Ресейден сатып алады. Жаңа технологияларды өзге елдерден сатып алуға Ресей кедергі келтірмей ме?

– Ұжымдық қауіпсіздік келісімшарты ұйымына мүше болу Ресей қаруына жүз пайыз байлану дегенді білдірмейді. Қазақстан өз әскери мүддесі бар тәуелсіз мемлекет. Біз өзге елдерден қару-жарақ сатып ала аламыз. Әзірбайжан Ұжымдық қауіпсіздік келісімшарты мүшесі емес, сондықтан Түркиямен тығыз әскери әріптестік орнатқаны түсінікті. Бірақ Қарабақ қақтығысынан кейін Қазақстан да Түркиямен әскери саладағы ынтымақтастығын жолға қойды. Қазақстан және өзге елдер Түркияның әскери дрондары бәсекеге қабілетті екенін түсінді. Сондықтан Қазақстан кез келген елден әскери техниканы сатып ала алады.

Алайда мәселе оны қолдануға келіп тіреледі. Оны қолдана алатын мамандар болуы шарт, қару-жарақты сатқан мемлекет оны жергілікті мамандарға үйретуі керек. Индустриалды-инновациялық бағдарлама бойынша ашылған зауыттарға шетелдік технологияны алып келді де, онымен жұмыс істей алатын мамандар жоқ болып шықты. Әскери техника да осы сияқты мәселе. Бұдан бөлек әскери технология бұзылып қалса, оны жөндеуге мүмкіндік пен құрал-жабдықтар болуы шарт.

Меніңше, Қазақстан тап болуы мүмкін ықтимал қауіп-қатерді есепке ала отырып, әскери күштерді жаңарту керек. Бұл ретте Қазақстан Орталық Азия елдері, әсіресе Өзбекстанмен әскери ынтымақтастығын күшейтуі қажет. Қазақстан мен Өзбекстан Еуроодақтағы Германия мен Франция тәрізді аймақтағы қауіпсіздікті қорғайтын мықты тандемге айнала алар еді.  Сондықтан Орталық Азияда қауіп-қатер көп екенін назарға алсақ, Қытай, Ресей не Түркия тәрізді ойыншылармен ғана емес, Орталық Азия елдерімен әскери әріптестікті күшейткен жөн. Жақында әскери күштің қуаты туралы жарияланған халықаралық рейтингке сүйенсек, Орталық Азияда әскері ең мықты ел – Өзбекстан. Ислам Каримов кезінде Өзбекстан Ауғанстаннан қауіптеніп, әскери қуатын өсірді. Қызығы, Қазақстанда халық саны Өзбекстанмен салыстырғанда азырақ болса да, әскер саны көбірек. Сондықтан Өзбекстан мен Қазақстан жақсы әскери саладағы әріптестерге айнала алар еді.

Қазақстан элитасындағы Ресейді жақтаушылар

– Қазір әскерді күшейтіп, шекарадағы аймақтарды дамыту керек дегенде, ықтимал қауіп-қатер ескерілгені түсінікті. Осы ықтимал қауіп қандай жағдайда шын мәнінде төнетін қауіпке айналуы мүмкін?

– Меніңше, бұл Қазақстанның ішкі саяси процесімен байланысты болмақ. Қазір, әсіресе 2019 жылдың наурызында Н.Назарбаев қызметінен кеткен соң, Ресейдің саяси истеблишменті мен Ресей идеологиясын қалыптастырушы саясаткерлер Қазақстандағы процестерді бақылап отыр.  Әзірге Қазақстандағы кво-статус Ресей саясатына томпақ келмейді. Өйткені сыртқы саясат айтарлықтай өзгерген жоқ, ішкі саясат та сол қалпында қалды. Оның үстіне Тоқаевты бұрыннан біледі. Ол Садыр Жапаров тәрізі Қырғызстандағы толқу кезінде түрмеден шығып, сайлауда жеңіске жеткен белгісіз тұлға емес.

Ресей Қазақстандағы бірнеше нәрседен қауіптенеді. Біріншіден, ұлттық-патриоттық көңіл күйдің күшеюінен. Өйткені ондай жағдайда Қазақстан болашақта Еуразия экономика одағы мен Ұжымдық қауіпсіздік келісімшарты ұйымынан шығуы мүмкін. Ресей мұндай әрекетті доспейіл емес, тіпті қастық әрекет деп қабылдап, Қазақстанға түрлі әдіспен қысым көрсете бастайды.

Екіншіден, Ресейде Орталық Азия бойынша пікір білдіріп, шу көтеретін псведоэксперттер көбейді. Олар аймақты, Орталық Азия елдерінің ішкі саясатын жақсы білмейді, сөйте тұра пікір білдіріп жүреді.  Жақында осы псведоэксперттер Түркия Орталық Азияда ықпалын арттырып, ұлы Тұранды құрғысы келіп жүр деп шулады. Бірақ Түркияның бұл аймақта бұрыннан, 90-жылдары Совет Одағы тарағалы бері экономикалық ықпалы бар. Түркия Өзбекстанға Шавхат Мирзиеев президент болып келгелі бері барғанмен, Қазақстан мен Түрікменстанда бұрыннан жүр. Рас, Ердоған Путинге ұқсас. Өйткені Ресей де, Түркия да бұрынғы империялық мемлекеттер.  Ердоған да Путин тәрізді өз елінің әртүрлі аймақта мүддесі бар мықты ойыншы ретінде көрсеткісі келеді. Путин сыртқы және ішкі жауларды іздеу арқылы елін біріктірсе, Ердоған да тура солай әрекет етіп, Түркияны түрлі қақтығыс аймақтарға қатыстырып жүр.  Түркия бұрынғы постсоветтік кеңістікте ықпалын күшейтуге тырысып жатыр. Бұл жерде әңгіме тек Орталық Азия туралы емес. Мысалы, Түркия Украинамен тығыз қарым-қатынас орнатты. Бұл, әрине, Ресейдің жүйкесіне тиіп жатыр.

Екінші жағынан Орталық Азияда негізінен түркі тілдес, Түркиямен бауырлас халықтар тұрып жатыр. Сондықтан мәдени, экономикалық, тіпті әскери саладағы әріптестік орнату – заңды дүние. Бірақ Ресей оны қауіп деп қабылдады. Көптеген мақала мен пікір жарияланды.

Ықтимал қауіп туралы айтар болсақ, меніңше, Ресей әрекетін болжап білу қиын. Мәселе мынада: Ресейдің Батыспен текетіресі, конфронтациялық сыртқы саясаты ерте ме, кеш пе Қазақстанның көпвекторлы саясатына қайшы келе бастайды. Тіпті қазірдің өзінде қайшы келе бастады. Болашақта екі елдің сыртқы саясатта бір-біріне қайшы ұстанымы ушыға түседі.  Ал Ресей Батыспен текетіресте қырғи-қабақ соғыстың жаңа кезеңіне аяқ басқанын ескерсек, ол Совет Одағы тәрізді өзіне жақын мемлекеттерді төңірегіне жинай бастайды. Қазір Ресейге адал мемлекеттердің қатарында Беларусь пен Армения бар. Бірақ Ресей бұл блокқа басқа елдерді тарта бастайды. Орталық Азияда Қырғызстанға қысым көрсетеді, бірақ Қырғызстанның саяси және бизнес элитасы арасында Ресейді жақтайтындар көп. Ресей Тәжікстанды да тартады. Қазақстанды да Батыспен текетіресте сателлит ретінде қабылдап, өз жағына тартқысы келетіні анық. Бірақ бұл еліміздің мүддесіне қайшы. Өйткені Қазақстанның Батыс елдеріне қатысты өз мүддесі бар. Ірі инвестициялар Батыстан келді, Еуроодақ ең ірі сауда серіктесіміз.

Ресей мен Батыс қарым-қатынасы ушыққан сайын Қазақстанға Ресейден қысым күшейеді. Біз оған дайынбыз ба? Шынын айтқанда, білмеймін. Өйткені Қазақстанның саяси және бизнес элитасы ішінде Ресейді жақтайтындар аз емес сияқты. Бәлкім, олар Ресейге әріптес ретінде басымдық беру керек деп ойлайтын шығар. Бірақ осы жағынан алғанда біз Украинаға ұқсаймыз. Украина элитасы арасында да Ресейді жақтағандар көп болды. Алайда Ресеймен конфронтация болса, элитадағы Ресейге жақ болып отырғандар кімнің мүддесін қорғайды? Қазақстанның ба, әлде Ресейдің бе?

– Күрделі сұрақ. Бұған әкеп соқтырмай, алдын алуға бола ма?

– Біздің шенеуніктер Сингапурдың негізін салушы Ли Куан Юге сілтеме жасап, дәйексөздерін келтіргенді ұнатады. Алайда оның еңбектерін мұқият оқымаған. Оның еңбектерінде Қытаймен қарым-қатынас туралы көптеген тезис бар. Ли Куан Ю ірі ойыншылармен қарым-қатынаста өзіңізді қауіпсіз сезінгіңіз келсе, өз мемлекетіңізді мықты ойыншыға айналдырыңыз дейді. Елді экономикалық және саяси тұрақты еткенде сізді айналаңыз сыйлайды дейді. Сондай-ақ ол Қытай экономикасы өссе, ол өз еліне қандай қауіп төндіретініне үңіліп, талдауға мән береді. Ал болашақ туралы ойлағанда жастар не ойлайды, олардың мемлекет туралы пікірі қандай екенін зерттеңіз дейді. Өйткені болашақта мемлекеттің саясатын қазіргі жастар қалыптастырады.

Осы себепті әскери және ұлттық қауіпсіздік туралы мәлімдеме жасамас бұрын аналитика, талдау, сараптауды жолға қою керек. Елге қысқа, ұзақ және орта мерзімде қатер төндіруі мүмкін қарсыластарды анықтап, топтастырып, қауіптің алдын алудың түрлі сценарийін жасау қажет. Бұл жерде конфликтіге әкеп соқтыруы мүмкін түрлі сценарийді қарау керек. Мысалы, Қырғызстан мен Тәжікстан арасындағы қақтығыс су мәселесінен басталды. Тіпті нағыз қауіп деп саналмайтын экологиялық мәселе де қақтығысқа әкеп соқтыруы мүмкін. Сондықтан мықты аналитика мен болжау жүйесі болуы тиіс. Алайда мемлекеттің мықты аналитика инструменттері жоқ, оған еш уақытта мән бермеген. Билік тек ағымдағы аналитика, қазір туындаған мәселені шешумен жүр. Ал аналитика жүргізетін құрылымдарды идеологиялық және іске аспайтын экономикалық бағдарламаларды жаздыруға пайдаланады. Сөйтіп, қандай да бір мәселе туындаса, өрт сөндірушілер ұқсап өртті сөндіріп жүргені. Ал мәселенің себеп-салдарына үңіліп, алдын алып, қауіп-қатерді болжай алмайды.

–  Әңгімеңізге рахмет!

Фото: Azattyq.org, Eurasia.expert