Қаржы министрі Ерұлан Жамаубаев таяуда шағын және орта бизнесті тексеруге президент жарияланған мораторийді алып тастауды ұсынды. Министрдің сөзінше, бұл мемлекеттік бюджет табысын арттырады. Пандемиядан онсыз да зардап шегіп, шығынға батқан шағын бизнес өкілдері бұл бастамаға бірден наразылық білдірді. Мысалы, рестораторлар қауымдастығының мәліметінше, пандемия кезінде қоғамдық тамақтану саласындағы 35 мың кәсіпорын жабылып қалған.
Қоғамдық тамақтану қауымдастығы төрағасының кеңесшісі Вероника Нурпеисова 2021 жылы кәсіпкерлерден түсетін салықтың азаюын кәсіпкерлердің салық жалтару әрекетімен емес, түрлі шектеу шараларымен байланыстырады. Жұмыс уақытының қысқаруы, локдаунның салдарынан бюджет шілде айында қоғамдық тамақтану саласынан түсетін 1,8 миллиард теңгеден айырылған. Ал 35 мың кәсіпорынның жабылып қалуынан бюджет 5,49 миллиард теңге салықтан айырылды.
Бірақ қаржы министрлігі бизнес өкілдерінің уәжіне құлақ асып жатқан жоқ. Мемлекеттік кіріс комитетінің төрағасы Жайдар Іңкербеков екі күн бұрын өткен брифингіде кәсіпкерлер мораторийге қарамастан шын мәніндегі табысын көрсетпейді, тұтынушыларға чек ұрмайды деген уәжін келтірді. Іңкербеков министрлік арнайы режимдегі жеке кәсіпкерлер мен салықтан босатылған кәсіпкерлер көлеңкеден шығып, нақты табысын көрсете бастайды деп үміттенсе де, бұл үміт ақталмағанын жеткізді.
Ал кәсіпкерлер қаржы министрлігінің бұл бастамасын мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаетың адал бизнес принципі туралы қаулысына қайшы дейді. Оның үстіне 2020 жылдың 1 қаңтарынан бастап шағын және орта кәсіпті тексеруге үш жылға жариялаған мораторий мерзімі әлі аяқталған жоқ.
Олай болса, бизнес онсыз да қысылтаяң шақта отырғанда, қаржы министрлігі неге осындай ұсыныс жасады? Мұның астарында не жатыр? Осы сұрақтарды сарапшыларға қойып көрдік.
"Министр бизнесті жазалау әрекетін заңдастыруға тырысып жатыр"
Айман Тұрсынхан, экономист, Eximar форсайт агенттігінің директоры:
– Бұл еш мән-мағынасы жоқ ұсыныс. Өйткені заңнның кері күші жоқ. Президент бизнесті тексеру мораторийінің күшін жоятын жаңа қаулыға қол қоймайынша және жеке кәсіпкерлер мен шағын кәсіпорындарды төлемдерді кейінге шегеретін әрі корпоративті табыс салығы мен жеке табыс салығынан үш жылға босатқан құжаттардың күшін жоймайынша, бұл бос нәрсе.
Бұл бастама немен байланысты? Бюджет процесін реформалау мен 2018 жылғы өзгерістерден кейін шағын және орта кәсіп субъектілерінің корпоративті табыс салығы бұрынғыдай республикалық бюджетке емес, жергілікті бюджетке түсетін болды. Оның әсері 2019 жылы-ақ сезілді. Республикалық бюджетке шикізат емес сектордан түсетін салық түсімдері күрт азайды, ал жергілікті бюджетке шикізат емес сектордан түсетін салық керісінше көбейді.
Меніңше, бұл бастама астарында қосымша құн салығын тексеруге тырысу әрекеті жатыр. Неге десеңіз, бұл – респубикалық бюджетке шикізат емес сектордан түсетін жалғыз қапшық. Ал республикалық бюджеттің шығыны қысқармай жатыр. Яғни жергілікті жердегі бюджеттің кірісі өссе, республикалық бюджеттің керісінше тапшылығы қатты өсіп жатыр.
Меніңше, бұл бастаманың ешқандай мән-мағынасы жоқ. Өйткені қазақстандықтар бірнеше жыл бұрын электронды шот фактурасына көшті. Сондықтан шағын және орта бизнесті тексерудің қажеті жоқ. Себебі қосымша құн салығын төлемес үшін жасалатын әрекеттердің бәрі бірден көрінеді. Егер айналымдағы қаржы лимиті өссе, салық органы бірден қосымша құн салығы бойынша есепке тұрғызу жөнінде хабарлама жібереді.
Шын мәнінде, министр мораторийдің күшін жою арқылы салық органдарының шағын және орта бизнесті, жеке тұлғаларды жазалау әрекетін заңдастыруға тырысып жатыр. Барлық жерде жеке тұлғалар мен шағын және орта бизнес шоттарын бұғаттау, айыппұл, пеня салу тәрізді алымдар алынып жатыр. Мұның бәрі президенттің пандемия кезінде орта және шағын бизнесті қолдау туралы бастамаларына қайшы. Айыппұл көлемі керісінше екі есе артты. Жеке тұлғаларға түсетін салық жүктемесі артты.
Бұл түсінікті нәрсе. Өйткені мемлекеттің шоғырландырылған бюджетінің кірісі үш нәрседен тұрады. Біріншісі – жергілікті салық, бұл жергілікті бюджет. Екіншісі – республикалық бюджетке алынатын салықтар. Үшіншісі – ұлттық қор шотына тау-кен, металл, мұнай-газ сатудан түсетін ақша. Бұл үш көзден республикалық бюджетке ең ірі кіріс түседі. Бірақ одан бөлек бюджеттен тыс қор бар. Ол міндетті әлеуметтік-медициналық сақтандыру қоры мен бірыңғай ұлттық зейнетақы қоры. Шын мәнінде, бұлар әлеуметтік институтқа қатысы жоқ жанама салық көздері.
Ал енді мынаны қараңыз. Егер мемлекеттің шоғырландырылған бюджетінің табысын алсақ, 10 триллион теңге түсімнің 16 пайызы ғана ірі салық төлеушілерден түседі. Олар бұл статистиканы 37 пайыз деп көрсетеді. Бірақ шын мәнінде, ол 16 пайыз.
Бұл 16 пайыз түсімге бизнестен жиналатын қосымша құн салығы, мүлік салығы, кеден төлемдері, корпоративті табыс салығымен әлеуметтік салық жатады. Қалған 21 пайызға не кіреді? Бұл жұмысшылар жалақысынан алынатын жеке табыс салығы. Осылайша 21 пайыз немесе 2 триллион теңге жеке тұлғаның ЖСН-іне емес, жұмыс берушінің бизнес сәйкестендіру нөміріне байланған.
Шикізат емес сектордағы салықтың қалған 73 пайызы да дәл осылайша ыдырап кетеді. Ол да шағын және орта кәсіпке тиесілі салықтар. Одан бөлек жеке кәсіпкерлерден алынатын төлемдер бар. Осылайша үнемі кәсіпкерлік нысандар жыл сайын қысқару үстінде. Ешқандай салық жеңілдіктері болмағандықтан, бизнесін бөлшектеуге мәжбүр. Мысалы, ірі бизнес орталығының иесі қалалық мектептен аз салық төлейді. Неге? Өйткені салықтан жалтару үшін ірі бизнесті көптеген шағын бизнес пен жеке кәсіпкерлікке бөлшектеп тастаған.
Қаржы министрлігі, өінішке қарай, салық төлеушілердің құрылымын, морфологиясын зерттемейді. Ал бұған салық төлеушінің орналасқан жері, бизнестен түсетін нақты табыс және пандемия жағдайында оның айналымына қандай салық жүктемесінің коэффициентін қолдануға болатыны жатады.
– Шағын бизнес өкілдері Жамаубаевтың ұсынысын сынап, онсыз да пандемияда айналымы қысқарып, бизнес шығынға батып жатқанын айтыпты. Жалпы, пандемия кезінде бизнес қаншалықты зардап шекті
– Карантин кезінде барлық ірі сауда нысандары шектеумен жұмыс істегені белгілі. Ең көп зардап шеккен де солар. Бірақ бұрын, пандемияға дейін ең көп салықтан жалтарған сала да осы еді. Дегенмен "мыстан аулау" басталса, одан бәрі зардап шегеді. Сондықтан бизнес өкілдерінің наразылығы түсінікті нәрсе.
Алайда бизнесті қанап бюджет табысын арттыру қажет емес. Өйткені републикалық бюджет, жергілікті бюджет шығынын зерттеп, білім беру, денсаулық сақтау, медицина, инфрақұрылымдық қамту тәрізді шығындарға бөліп тастасақ, салық мұның бәрін артығымен жабатынын байқауға болады. Тіпті бізден керек межеден анағұрлым көп салық көп жиналатынын аңғаруға болады.
Шын мәнінде, бізде үлкен көлеңкелі касса бар. Ол – бюджеттен тыс қорлар. Міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру қоры мен бірыңғай зейнетақы қоры. Барлық әлеуметтік кепілдік бойынша қажет ақшаны халықтың өзі осындай жанама төлемдер арқылы жауып отыр.
Меніңше, республикалық бюджет пен жергілікті бюджеттің кірісі мен шығынының нағыз аудитін жүргізсе, бюджетте салық онсыз да жеткілікті екеніне көз жеткізуге болады.
"Одан да табысы көп, салығы аз ірі бизнесті тексерсін"
Марат Қайырленов, Ulagat Consulting Group консалтингтік компаниясының директоры:
– Шикізат емес секторында дағдарыс болып жатқандықтан, қаржы министрлігі шағын және орта бизнесті тексеруге мораторийді алып тастау туралы ұсыныспен шықты деп есептейді. Сарапшы қадағалаушы органдар тексерісті азайтқанымен, санитарлық-эпидемиологиялық қызмет бәрібір бизнесті тексеріп, дрон жіберіп, тойханаларды түсіріп жатқанын мысалға келтірді.
"Қаржы министрлігінің мұндай ұсыныспен шығуына салықтың аз түсіп жатқаны себеп. Бірақ мораторийді алып тастау дұрыс нәрсе емес. Себебі мәселе дағдарыстан туындап отыр. Одан гөрі салық аз төлетін, бірақ көп пайда табатын ірі кәсіпорындарды тексеріп, салық төлеудегі сәйкессіздікті анықтау керек. Қаржы министрі Жамаубаев Қытаймен сауда-саттықтағы айырма бірнеше миллиард долларға сәйкес келмейді деді. Мұның бәрі – жиналмай қалған салық. Сондықтан бизнесті қорқытып-үркітпей, осы жайттарды тексеріп, қосымша қаржы көздерін табу керек", – деді Марат Қайырленов.
Суреттер: inbusiness.kz, camonitor.kz
Байланысты жаналықтар
MalimBlocks
В объятиях государства. Почему казахстанцы не хотят жениться?
В Казахстане рекордно снизилась статистика создания новых браков, и это при том, что численность молодежи растет. Как сообщают аналитики Ranking.kz, за январь–декабрь 2023 года в стране зарегистрировали брак 120,9 тыс. пар. Это на 6% меньше, чем годом ранее.
Рост зарплат в два раза ниже реального роста экономики в Казахстане
В четвертом квартале 2023 года среднемесячная заработная плата составила 393.6 тысяч тенге, увеличившись на 12% с предыдущего квартала. Но радоваться этому не стоит. Аналитики «Халык финанс» считают, что такой рост связан с выплатами премий в конце ушедшего года.
Неравенство в Казахстане как в Африке – исследование
Почти половина жителей Казахстане имеет среднемесячные доходы на душу населения ниже минимальной заработной платы (85 тыс. тенге). При этом больше половины этих доходов люди вынуждены тратить на продукты питания. Зато 10% наиболее богатых людей в стране владеют почти 60% всех активов домохозяйств, что ставит Казахстан по уровню имущественного неравенства в один ряд со странами Африки. К таким выводам пришли аналитики «Халык Финанс» в опубликованном исследовании «Экономическое неравенство населения в Казахстане».
Почему казахстанцы такие бедные – исследование
Сырьевая направленность экономики и низкая производительность труда мешают казахстанцам больше зарабатывать. Частный сектор, малый и средний бизнес не то что не стали опорой экономики и источником ее эффективности, но и стагнируют. Тем временем государство увеличивает свою роль во многих сферах, позволяя оставаться на рынке низкопроизводительным компаниям. К таким выводам пришли аналитики «Халык Финанс» в опубликованном отчете «Рынок труда Казахстана 2023 - низкая производительность, скрытая безработица, региональный дисбаланс».
Центрально-Азиатский союз: возможности или риски?
Ухудшение социально-экономического положения в странах Центральной Азии на фоне войны в Украине снова стало поводом для обсуждения возможности экономической интеграции. В среду, 15 ноября, эксперты Central Asian Think Tanks Forum, организованного PaperLab в Астане, размышляли, как нашим странам стоит объединять усилия, чтобы наконец перестать быть объектом геополитических и экономических интересов мировых держав и становиться самодостаточным регионом.
