Мұнай бағасы құлдырап, дағдарысқа ұрынған соң, билік экономикаға жан бітіретін жолдарды іздей бастады. Арзан мұнай бағасы мен карантиннен кейін бұрынғыдай шалқып-шылқып өмір сүре алмайтынын билік басындағылардан бастап үкімет төңірегіндегі сарапшыларға дейін түсініп отыр. Жыл басында экономикаға жаңа бағыт керек деген Тоқаев нақты шараларға келгенде Назарбаевтан ұзай қоймады. Төтенше жағдай жөніндегі комиссияның отырысында Тоқаев ұлттық бизнесті қолдап, шетелдік инвестицияларды тарту керектігін айтты.
Дей тұрғанмен Қазақстанға қандай жаңа экономикалық бағыт керек? Қазіргі жүйеде саяси реформаларсыз экономиканы өзгерту мүмкін бе? Осы сұрақты Ulagat Consulting Group консалтинг компаниясының жетекшісі Марат ҚАЙЫРЛЕНОВКЕ қойып көрдік.
Марат Қайырленов елге ең алдымен шетелдік инвестициялар керек дейді. "Қазақстанда технология, өндіріс жоқ, сол себепті бізге шетелден инвестиция тарту керек. Шетел болғанда да дамыған елдердің инвестициясы қажет. Билік соңғы 20 жылда экономиканы әртүрлі жолмен әртараптандырмақ болды. Әсіресе мұнай бағасы шарықтап тұрған кезеңде түрлі тәсілдер қолға алынды. Мәселен, 2000 жылдары жас түркілер елге шетелдік инвестициялар тартты. Бұл экономикалық өсімге жол ашты.
2003 жылы мемлекеттік капитализм саясаты басталды. Ұлттық холдингтер, даму институттары құрылды. Олардың қатарына Қазақстанның инвестициялық қоры, Инжиниринг және технологиялар трансферті орталығы қосылды. Бұл құрылымдарға "Болашақпен" оқып келгендер барып, Батыс инвесторларын тартсын, экономиканы осылай әртараптандырамыз делінді. Мемлекеттік капитализм үрдісі 2008-09-жылдары елде мұнайдан түскен ақша көп болған тұста күшейді. БТА Банк пен Альянс банк "Самұрық-Қазына" қорының меншігіне өтті.
Артынша экономиканы әртараптандыруға бағытталған түрлі бағдарламалар қабылданды. Индустриалды, индустриалды-инновациялық, үдемелі индустриалды-инновациялық бағдарламалар қабылданды. Оларға 25-35 миллиард доллардай бөлінді. Осы бағдарлама аясында зауыт ашып, лентасын қиып, артынша ол зауыттар жабылып қалатын.
2014 жылы мұнай бағасы құлдырағанда тағы да шетелдік инвесторларды тартайық деген бастама көтерілді", - деді М.Қайырленов.
Келімбетов келеді деген 40 миллиард доллар
Расында да, Н.Назарбаев президент болып тұрған тұста шетелдік инвесторларды тарту жайын көп сөз ететін. Сол үшін тіпті сыртқы істер министрлігінің жұмысын қайта құрылымдап, ведомствоға инвестицияларды тарту міндетін жүктеген. 11 мамыр күні төтенше жағдай режимін қамтамасыз ету жөніндегі комиссияның қорытынды отырысында президент Қасым-Жомарт Тоқаев Н.Назарбаевтың осы тезисін қайталады. Тоқаев әр инвесторға арналған жекелеген қолдау шаралары қолға алынып, инвестиция тартып, қор нарығын дамыту үшін "Астана" халықаралық қаржы орталығының әлеуетін тиімді пайдалану керектігін айтты.
2018 жылы бұрынғы президент Н.Назарбаевтың бастамасымен ашылған астанадағы халықаралық қаржы орталығын мемлекет ішіндегі мемекет деуге болады. Халықаралық қаржы орталығының жұмысы ағылшын құқығының принциптеріне негізделген, онда жеңілдетілген салық режимі, тәуелсіз сот жұмыс істемек. Атап айтқанда, қаржы орталығына қатысушылар мен органдар және олардың жұмысшылары 50 жылға дейін салықтың көптеген түрінен босатылмақ. Қазақстан барлық аймақта бірыңғай заң жүретін унитарлық мемлекет болғанына қарамастан, Астана халықаралық қаржы орталығында ерекше құқықтық аймақ мәртебесін беру үшін Конституцияға өзгерістер енгізілген болатын.
Астана халықаралық қаржы орталығының басқарушысы, «есепке жүйрік» дейтін Қайрат Келімбетов қаржы орталығы алдағы бес жылда болмады деген жағдайда елге 5 миллиард доллар алып келеді деген. Ал 10 жыл ішінде қаржы орталығы 40 миллиард доллар тартамын деген.
Марат Қайырленов түбегейлі саяси реформалар жасалмайынша, елге шетелдік инвесторлардың келуі екіталай дейді. Билік елдегі белгілі бір аумақты инвестициялық тартымды етпек болды, алайда жалпы инвестициялық климат одан өзгермеді. "Бізде авторитаризм, соттар түсініксіз шешім шығарады. Инвестициялық тартымдылық мемлекеттің белгілі бір аумағында қалыптастырылады. Олай болса, мемлекет ішінен жұмақ аралын ашып, ол аймақты инвестициялық тартымды етейік, Халықаралық қаржы орталығын құрайық, ондағы сотта ағылшын лордтары отырады делінді. Барлық инвесторлар қорғалады деді. Алайда бірнеше жыл өтсе де, бұл стратегия іске аспағанын көріп отырмыз", - деді М.Қайырленов.
Ulagat Consulting Group жетекшісі экономикалық реформалау жасау үшін ең алдымен заң бәріне бірдей болуы керек дейді. "Олигархтарға бір заң, басқаға бөлек заң болмауы керек. Заң бәріне бірдей жұмыс істеп, бәрін бірдей қорғауы керек. Қазір ешкімді "мемлекет ішінде жұмақ аралы бар" деп алдай алмайсың. Айналып келгенде, түбегейлі саяси реформаларсыз, бәріне ортақ заңсыз елге инвесторлар келмейді. Мысалы, астанадағы Халықаралық қаржы орталығына кім келді? Ешкім", - деді М.Қайырленов.
М.Қайырленовтің айтуынша, жаңа экономикалық бағытты іске асыру қиын болмақ. Өйткені Стати ісінен кейін шетелдік инвесторлар алдында беделіміз түсіп кеткен. "Біз халықаралық инвестициялық қауымдастық алдында беделімізді түсіріп алдық. Стати ісі Қазақстан шетелдік инвесторларға қатысты дұрыс әрекет етпегенін әшкереледі. Бұл Қазақстанға қарсы басқа шағымдардың түсуіне жол ашуы мүмкін. Қазақстан үкіметі бұрын да жауапсыз саналатын, бүгін уәде берсе, ертең өзгеріп шыға келеді. Осы себепті бізге Қытайдан басқа ешкімнің келгісі келмейді. Ал қазір Қытайдың өзінде проблемалар басталды. Олар да 2-3 жыл инвестиция құюды доғаратын шығар".
М.Қайырленов жекешелендіруге шетелдік инвесторлар қатысуы үшін ашық тендер өтуі керек дейді. "Бізде нағыз жекешендіру өтуі керек. Қайда барсаң, олигархтар немесе мемлекет. Сондықтан жекешендіруге инвесторлар қатысуы керек. Онсыз экономикаға қан жүгірмейді", - деді ол.
Елге инвесторлар тарту мәселесін 2017 жылы көтерген бұрынғы президент Н.Назарбаев қазақстандық бизнес пен ұлттық компаниялар алдымен үлгі көрсетіп, шетелдегі 12,5 миллиард долларын елге алып келуі керек деген. "18 отандық компания 12,5 миллиард долларды шетелде ұстап отыр. Ақшаны қайтармаса, мен олармен басқаша сөйлесемін. Осыны бүкіл Қазақстанның алдында ескертіп қояйын. Біз ол ақшаны қайтарудың жолын табамыз. Бірақ ол кезде сіздер болмайсыздар. Сіздерге жаман бір нәрсе істейміз деп отырған жоқпын. Мемлекет сіздерге ақша табуға жағдай жасады. Сіздер болса, ол ақшаны мемлекеттен тығып отырсыздар. Олай болмайды. Жетеді осымен», - деді ол.
Қызығы, 11 мамыр күні Тоқаев осы пікірді дәлме-дәл айтпаса да, ұлттық компанияларды "Астана" халықаралық қаржы орталығының құзырына көшіруді тапсырды. "Егер өз компанияларымыз басқа ел заңнамасының құзырында болуды қалап жатса, шетелдік инвесторлардың сеніміне ие бола алмаймыз", - деді Тоқаев. Тоқаевтың ұлттық компанияларға өтініш айтып, инвесторларды шарқ ұрып іздегеніне қарағанда, ұлттық компаниялар Назарбаевтың 2017 жылы айтқан ескертуін құлағына ілмеген.
МАТЕРИАЛДЫ КӨШІРІП БАСУҒА БОЛМАЙДЫ
Байланысты жаналықтар
MalimBlocks
В объятиях государства. Почему казахстанцы не хотят жениться?
В Казахстане рекордно снизилась статистика создания новых браков, и это при том, что численность молодежи растет. Как сообщают аналитики Ranking.kz, за январь–декабрь 2023 года в стране зарегистрировали брак 120,9 тыс. пар. Это на 6% меньше, чем годом ранее.
Рост зарплат в два раза ниже реального роста экономики в Казахстане
В четвертом квартале 2023 года среднемесячная заработная плата составила 393.6 тысяч тенге, увеличившись на 12% с предыдущего квартала. Но радоваться этому не стоит. Аналитики «Халык финанс» считают, что такой рост связан с выплатами премий в конце ушедшего года.
Неравенство в Казахстане как в Африке – исследование
Почти половина жителей Казахстане имеет среднемесячные доходы на душу населения ниже минимальной заработной платы (85 тыс. тенге). При этом больше половины этих доходов люди вынуждены тратить на продукты питания. Зато 10% наиболее богатых людей в стране владеют почти 60% всех активов домохозяйств, что ставит Казахстан по уровню имущественного неравенства в один ряд со странами Африки. К таким выводам пришли аналитики «Халык Финанс» в опубликованном исследовании «Экономическое неравенство населения в Казахстане».
Почему казахстанцы такие бедные – исследование
Сырьевая направленность экономики и низкая производительность труда мешают казахстанцам больше зарабатывать. Частный сектор, малый и средний бизнес не то что не стали опорой экономики и источником ее эффективности, но и стагнируют. Тем временем государство увеличивает свою роль во многих сферах, позволяя оставаться на рынке низкопроизводительным компаниям. К таким выводам пришли аналитики «Халык Финанс» в опубликованном отчете «Рынок труда Казахстана 2023 - низкая производительность, скрытая безработица, региональный дисбаланс».
Центрально-Азиатский союз: возможности или риски?
Ухудшение социально-экономического положения в странах Центральной Азии на фоне войны в Украине снова стало поводом для обсуждения возможности экономической интеграции. В среду, 15 ноября, эксперты Central Asian Think Tanks Forum, организованного PaperLab в Астане, размышляли, как нашим странам стоит объединять усилия, чтобы наконец перестать быть объектом геополитических и экономических интересов мировых держав и становиться самодостаточным регионом.
