Дулати Қазақ хандығын қалай зерттеді?

Осыдан тура он жыл бұрын, 2015 жылы елімізде Қазақ хандығының құрылуының 550 жылдығы бір жыл бойы атап өтілді. Арнайы Үкімет қаулысы шығып, ауқымды бағдарлама жасалды, іс-шараға жауапты тұлғалар тізімі бекітілді. Осы жолдардың авторы да осы мемлекеттік іс-шараға жауапты адамдар тізіміне енгізіліп, өте жауапты да, маңызды шараның толығымен жүзеге асуына атсалысты.

Міне, содан бері он жыл уақыт сынаптай сырғып өте шықты. Қазақ хандығының құрылғанына биыл 560 жыл толады. Сондықтан осы атаулы тарихи датаға байланысты хандықтың құрылуын алғаш рет өз еңбегінде баяндаған Мұхаммед Хайдар мырза Дулатиға және оның «Тарих-и Рашиди» еңбегіне тоқталып, автордың Қазақ хандығының тарихын зерттеудегі деректерінің маңызына тағы бір назар аудару қажет деп түйдім.

Қазақ хандығын алғаш зерттеген ғалым

Ортағасырлық Қазақстан тарихында XV ғасырдың ортасы мен XVIII ға­сыр­дың алғашқы 30 жылдығы аралығы – кейін­гі ортағасырлық  кезең  немесе Қазақ хан­дығы дәуірі деп аталатыны белгілі. Бұл дәуір­дің қазақ тарихында алатын орны ерек­ше және маңызы зор. Бірнеше мың жылға со­­­­зылған этникалық үдерістер мен мем­ле­кет­тілік даму барысы XV ғасырдың орта­сын­да бір арнада тоғысып,  Шығыс Дешті Қып­шақ аумағында «қазақ» атты этникалық си­паттағы этнос пен этникалық сипаттағы жаңа мемлекеттік құрылымды – Қазақ хан­ды­ғын дүниеге әкелді. Қазіргі кезеңдегі мем­ле­кетіміздің ресми атауы мен мемлекетті құрап отырған халқымыздың атауы осы тер­минмен тікелей байланысты.
Қазақ хандығы дәуірі өз ішінде екі үлкен ке­зеңнен тұрады. Алғашқы кезеңді тұрақ­ты­лық кезең деп, екінші кезеңді бытыраңқылық кезең деп шартты түрде атаймыз. Қазақ хан­­­дығының тұрақтылық кезеңіне XV ға­сырдың ортасы мен XVIII ғасырдың басы ара­лығы жатады, яғни Керей ханнан Тәуке хан билік құрған жылдар аралығы жатады. Одан кейінгі бытыраңқылық кезеңге – үш жүз­дегі хандықтар тарихын жатқызамыз. 
Қазақ хандығының тұрақтылық кезеңі өз ішінде саяси дамулардың барысына қарай шарт­ты түрде тағы да кішігірім кезеңдерге бөлінеді. Олар – хандықтың құрылу, күшею, «уақытша әлсіреу», қайта өрлеу, текетірес, жоң­ғарлармен алғашқы күрестер, белгісіз жыл­дар және «алтын ғасыр» немесе Тәуке хан­ның билік құрған жылдар кезеңі. Осы ке­зеңдердегі саяси тарихтың мәселелерін зерт­теуде бірінші орынды жазба дерек мә­ліметтері алатыны белгілі. Кейбір жазба де­рек мәліметтері нақты бір тарихи мәселені ше­шуде жанама немесе қосымша рөл ат­қарса, ал кейбіреулері басты немесе негізгі рөл атқарады. Осы тұрғыдан алғанда Қазақ хан­дығы тарихындағы алғашқы үш кезеңді зерт­теуде, яғни хандықтың құрылу, күшею және «уақытша әлсіреу» кезеңдерін қарас­тыруда негізгі жазба дерек мәліметтерін ор­та­ғасырлық тарихшы Мұхаммед Хайдар Дула­тидың «Тарих-и Рашиди» атты еңбегінен таба­мыз. Ал басқа жазба дерек мәліметтерін «Та­рих-и Рашидидің» мәліметтерімен толық­тыра отыра, Қазақ хандығының жоғарыда ай­тып өткен кезеңдерін терең зерттеуге мүм­кіндіктер аламыз. 
Шығарма авторы Қазақ хандығы тари­хы­ның алғашқы кезеңдері туралы қандай мағ­лұматтар қалдырған деп сұрақ қойсақ, оған былай жауап беруге болады: Егер де ор­та­ғасырлық шығармалардың көпшілігі баяндау сипатында болып, авторлар өз көр­ген­дері мен естігендерін қағазға түсірсе, Мұ­­хаммед Хайдар Дулати өз шығармасын жазуға үлкен дайындықпен келіп, жиналған материалдарын белгілі бір принциптер бойын­ша оқырманға ұсынады. Қазақ ханды­ғы тарихын жазу барысында автордың бір­не­­ше ғылыми принциптерді басшылыққа ал­ға­нын байқаймыз. Қазіргі кезеңдегі зерт­теу­шілердің жиі қолданатын принцип-
тері – шығармашылық, жоспарлылық, сабақ­тастық, үздіксіздік, жүйелілік, хроноло­гия­лық принциптер Мұхаммед Хайдар Дулати шы­ғармасында көп кездеседі. Мұндай прин­циптер зерттеушілерге ғана тән. Олай болса, Мұ­хаммед Хайдар Дулати – Қазақ хандығы­ның алғашқы кезеңдеріндегі тарихын тек баяндап қоюшы емес, сонымен бірге оны жүйелеп, материалдарды екшеп, таразылап, өз заманының талаптарына  сай  зерттеуші бо­лып саналады. Сол себепті де «Тарих-и Ра­­­­­шиди» еңбегінен біз Қазақ хандығының алғашқы кезеңдердегі тарихына қатысты мол материалдарды таба аламыз. 
Кезінде Әлкей Марғұланның Мұхаммед Хай­дар Дулатиды «Қазақтың тұңғыш тарих­шысы» деп бағалап, арнайы мақала жазуы бекер болмаса керек. Сондықтан Мұхаммед Хай­дар Дулатидың Қазақ хандығының ал­ғаш­қы кезеңдерін қалай зерттеп, материал­дарды қалай қолданғанына назар аударуымз қажет.

Бабырдың жиені: ғалым, қолбасшы, Кашмир ханы

Мұхаммед Хайдардың ата-бабалары Шаға­тай Ұлысының шығыс бөлігінде, ал өзі Мо­ғолстан мемлекетінде жоғарғы мемле­кет­тік қызмет атқарып, мемлекеттің қоғамдық-саяси тарихында ерекше орын алған тұл­ға­лар болған. Ұлысбегі қызметі автордың ата-бабаларына мұрагерлік жолмен беріліп отыр­ған. Мұхаммед Хайдар 1499/1500 жылы Ташкентте дүниеге келеді. Шешесі жағынан ол моғол хандарына туған жиен, Темірлік За­хир ад-дин Бабырға туған бөле болып ке­леді. Оның жастық шағы XVІ ғасыр басын­да­ғы Мауереннахрдағы болған аумалы-төк­пелі жылдарға сәйкес келіп, 1508 жылы әке­сінен айырылады. 3-4 жыл Ауғанстандағы Бабырдың қолында болып, 1513-1533 жыл­дары  шағатайлық Сайд ханмен бірге жүреді. Одан кейін Солтүстік Үнді жеріндегі Бабыр­дың ұлдарына келеді де, 1540-1551 жылдары Каш­мир өлкесін  бағындырып, ол жақта же­ке-дара 11 жыл билік құрады. 1551 жылы қастандықтың құрбаны болған.
Мұхаммед Хайдар қолбасшы, мемлекет бас­шысы, философ, дінтанушы ғана емес, соны­мен бірге дастан жазған ақын, тарихи шығарма жазған ғалым-тарихшы да. Оның қа­­ламынан «Жахан-наме» атты поэма, «Та­рих-и Рашиди» атты тарихи туынды дүниеге келген. Жалпы алғанда, Мұхаммед Хайдар Ду­латидың өмірі мен оның «Тарих-и Ра­шиди» еңбегі тарих ғылымына XІХ ғасырдың 50-жылдарынан бері жақсы таныс. Соңғы ши­рек ғасырға жуық уақыт ішінде тарих­шы­ларымыздың ізденістері арқасында Мұ­хам­мед Хайдар Дулатидың есімі мен оның «Та­рих-и Рашиди» еңбегі Отан тарихында өзіне лайықты бағасын алды деуге болады. 
Мұхаммед Хайдар Дулатидың «Тарих-и Рашидиі» – автордың көзімен көрген және құ­лағымен естіген тарихи оқиғаларды баян­дап қана қоятын шығарма емес. Шы­ғар­ма­ның құрылымы, екі бөлімде де хроно­ло­гиялық, жүйелілік принциптердің сақталуы еңбектің ғылыми сипатын көрсетеді. Жалпы, шығарманың ғылыми құндылықтарының бірін – онда қолданылған деректік негіздер анық­тайды. Жас ғалым, дулатитанушы Ман­зура Калиекованың дәлелдеп көрсетуінше, Мұхаммед Хайдар Дулати «Тарих-и Раши­ди­ді» жазу барысында үш түрлі дерек көзіне сүйенген: 
Діни деректер, олардың саны – 9; 
Тарихи деректер, олар – 12; 
Әдеби шығармалардың деректері, олар – 6. 
Сонымен қатар Дулати жазба дерек­тер­ден басқа жергілікті түрік халықтары ара­сын­дағы ауыз әдебиетінің, ауызша мәлімет беру­шілердің материалдарын да өз еңбегінде жақсы пайдаланған. Міне, осы айтылған ой­ларымыздың бәрі Мұхаммед Хайдар Дула­тидың ірі ғалым екенін, оның шығармасында ғылыми сипаттың басым екенін көрсетеді. Біз оны автордың Қазақ хандығы тарихының  ал­ғашқы кезеңдерін баяндауынан аңғара­мыз.

Қазақ хандығын қалай зерттеді?

«Тарих-и Рашидидің» екі бөлімнен не­ме­се екі кітаптан тұратыны белгілі. 1541/1542 жылы мемуарлық сипаттағы екінші кітап, ал тарихи сипаттағы бірінші кітап  – 1546 жы­лы 3 наурызда жазылған. Аталған екі кітап­та да қазақ тарихына қатысты мате­риал­дар жиі кездеседі. Тарихи сипаттағы кі­тапта біз қарастырып отырған мәселе 39-тарауда өте қысқаша түрде Моғолстан та­ри­хының Есенбұға хан билік құрған жыл­дарын­да болған оқиғалардың бірі ретінде баян­далады. Ал мемуарлық  сипаттағы кітап­та автор Қазақ хандығының тарихына бай­ла­н­ысты оқиғаларды 33-інші және 34-інші тарауларды қарастырады. 
Қазіргі кездегі Отандық тарихнаманың осы мәселе бойынша қол жеткізген жетіс­тік­те­рі тұрғысынан Дулатидың баяндауларын тал­дап көрсек, мына жүйені көреміз:
1. «Есенбұға ханға әмірлердің қарсылық көр­сеткен күндерінен әңгіме» атты тарауда XV ғасырдың 30-50-жылдарындағы Моғо­л­стан­ның ішкі саяси өміріндегі жағдайлар ту­ралы, яғни моғолдың ірі тайпалары кө­сем­де­рінің ханға қарсы әрекеттері баяндалады. Бұл мәліметтер бізге Қазақ хандығының құ­рылу қарсаңындағы Моғолстанның ішкі жә­не сыртқы саяси жағдайынан хабардар етіп, ол жағдайлардың хандықтың құрылу бары­сына қаншалықты дәрежеде қолайлы алғышарттар жасағанын көрсетеді. 
2. Есенбұға ханның Мауереннахрдағы сая­си дағдарысты пайдаланып, ол жаққа жа­­саған жорықтары туралы, Әбу Сайд мыр­заның Есенбұға ханның жорықтарына қар­сы ойластырған жоспарлары, темірлік мыр­­­­­заның моғол әскерлерін  Ианги (Тараз) тү­бінде жеңіліске ұшыратуы туралы мәлі­мет­тер. Бұл мәліметтерден біз Қазақ хан­ды­ғы­ның құрылу қарсаңындағы Моғолстан мен Мауреннахрдағы Темір әулеті мем­ле­кеттері арасындағы саяси қатынастардың әб­ден ушыққанын, жетер шегіне жеткенін кө­реміз. Өз кезегінде бұл жағдай Қазақ хан­дығының Жетісу аймағының батыс бөлігінде шаңырақ көтеруіне тікелей себепші  болады. 
3. XV ғасырдың орта тұсында Шығыс Деш­­ті Қыпшақ аумағында өз билігін то­лық­тай орнатқан Әбілқайыр хан және одан бө­­лініп Моғолстан аумағына қоныс аударған Ке­­рей мен Жәнібек хандар туралы, оларды Есен­­бұға ханның  қуана қарсы алып, Мо­ғолс­танның батыс жағындағы Шу мен Қозы­ба­сы өңірінен жер беруі туралы, олардың «қа­зақ» атануы туралы мәліметтер. Қазақ хан­дығының құрылу тарихында бұл мәлі­мет­тер – ең негізгі дерек болып саналады. 
4. Мұхаммед Хайдар Дулатидың «Қазақ сұлтандарының алғаш билік жүргізуінің ба­сы 870 (1465-66) жылдан басталады, «Алла жақ­сы біледі» деп басталатын мәліметтері – Қазақ хандығының құрылу тарихындағы ең басты, ең негізгі жазба дерек мәлімет­тері­нің біріне жатады. Қазіргі кезде Қазақ хан­дығының құрылуына қатысты ой-пікір ай­тып, тұжырымдар білдіріп жүрген  тарих­шы­­­лардың бәрі Мұхаммед Хайдар Дулати­дың осы мәліметтерін негізге алады. Деген­мен автордың оқиғаларды баяндауында дәл­дік сақталғанымен, олардың уақытын көр­сету – кей жағдайларда болжаммен, ша­ма­мен беріледі. Мұхаммед Хайдар Дулати он­дай болжаммен, шамамен берген даталар­дың өте дәл емес екенін алдын ала біле оты­ра, олардан кейін міндетті түрде «Анығы бір Ал­лаға аян» деген сөз тіркесін қолданып отырады. Бұл сөз тіркесі қазірге дейін қазақ ті­лінде қолданыста бар. Ол көбінесе бір нәр­селердің санына, уақытына, көлеміне қа­тысты мөлшермен, болжаммен айтқанда қол­данылады. «Тарих-и Рашидидің» мемуар­лық сипатындағы кітабында бұл сөз тіркесі жоқ. Өйткені автор онда тек өзі қатысқан, куәгері болған оқиғаларды баяндағандықтан уа­қытты, сандарды, жылдарды шегелеп нақ­ты айтады. Ал тарихи сипаттағы кітапта «Аны­ғын Алла жақсы біледі» деген сөз тір­кесі немесе сөйлем 6 жерде кездесіп қалады. Осы жолдардың авторы сол алты жағдайды сара­лағанда, деректердің жетіспегендігінен Ду­лати кейбір оқиғалардың уақытын он­дық­қа дейін мөлшермен айтып, соңына жаңа­ғы­дай сөз тіркесін пайдаланып отыратынына көз жеткіздік. Солардың біріне осы жерде тоқтала кетейік.
Ол Ұлықбек туралы тарихи кітапта айта келе, «Тарихи жылнамада оның [Ұлықбектің] туған күні белгісіз. Егер де сол кездегі мерзім­дер­ді салыстырар болсақ, ол шамамен 860 (1455-1456) жылдары қайтыс болған. Аны­ғын Алла жақсы біледі», – деп жазады. Қазір­де тарихта белгілі болып отырғандай, Ұлық­бек 1394 жылы 22 наурызда дүниеге келіп, 1449 жылы 25 қарашада қайтыс болған. Кө­ріп отырғанымыздай Мұхаммед Хайдар Дулатидың дәлсіздігі ондыққа дейін болып отыр және жыл айырмашылығы 6-7 жыл.

Қасым ханның әскері мен халқының санынан дерек келтіреді

«Тарих-и Рашидидің» біз жоғарыда кел­тіріп отырған мәліметтері Қазақ хан­ды­ғының құрылу кезеңін көрсетеді. XV-XVI ға­сырларда жазылған басқа деректерде мұн­дай мәліметтер кездеспейтіндіктен, біз Мұ­хаммед Хайдар Дулатидың деректерін ори­гиналды және өз шамасынша хандықтың құрылуын  жүйелі баяндайтын деректер қатарына жатқызамыз.
Қазақ хандығының құрылу кезеңіне – 1457-1470/1471 жылдар аралығы жатса, 1470/1471-1521 жылдар аралығы хандықтың күшею кезеңі болып саналады. Бұл кезеңнің басты оқиғаларына, олар – XV ғасырдың соң­ғы 30 жылдығында хандықтың Сыр бойын­дағы қалалар мен жайылымдар үшін Темір әулетімен жүргізген күрестері, XVI ға­сыр басында Мауереннахрда билікке кел­ген Шибан әулетімен болған күрестер және Қасым ханның билікке келіп, қазақ хал­қы­ның аумағын біріктіру жолындағы жүргізген күрес­тері жатады. Мұхаммед Хайдар Дулати бұл кезеңнің де оқиғаларын өз еңбегінен тыс қал­дырмайды. Алғашқы екі күрес оқиғалары жөнінде ештеңе айтылмайды да, Қасым хан­ның билікке келген кезінен бастап қазақ мемлекетінің күшеюі мен нығаюын өте тәуір баяндайды. Ол кезеңнің деректері мынадай сипатта болып келеді:
Керей ханнан соң билікке оның ұлы Бұрын­дықтың отыруы, әкесі Жәнібек хан се­кілді Қасым ханның Бұрындық ханды тың­дап бағынғандығы туралы мәліметтер.  
Қасым ханның Жүніс ханның қыз­дары­ның бірі – Сұлтан Нигар ханымға үйленіп, ша­ғатайлық әулетпен туысқандық байла­ныс­тар орнатуы туралы мәліметтер.
Қасым хан билігінің күшейіп, Бұрындық хан­ның Мауереннахрға кетуі туралы мәлі­меттер.
Қасым хан билігін бағалап, оны XIII ға­сыр басындағы Жошы ханның билігімен теңес­тіруі және Қасым хан әскерінің саны мен қазақ халқының санын көрсетуі.
Қазақ Ордасына шағатайлық Сұлтан Сайд ханның келуі, Қасым ханның оған көр­­сеткен қошеметтері және соған байла­ныс­­ты кейбір оқиғалар туралы кең мазмұн­дағы мәліметтер.
Қасым ханның қайтыс болған жылына бай­ланысты мәлімет.
Көріп отырғанымыздай, Қазақ ханды­ғы­ның Қасым хан тұсындағы күшеюі  Мұхам­мед Хайдар Дулатидың еңбегінде бір­шама көрініс тапқан. Кейіннен бұл мәлі­мет­тер басқа жазба деректерге негіз болып алынады. 
Қасым хан қайтыс болғаннан кейін Қа­зақ тарихында «уақытша әлсіреу» деген шартты атауға ие болған кезең басталады. Бұл кезеңнің хронологиясына зерттеушілер XVI ғасырдың 20-30-жылдары аралығына жатқызады. Қасым хан қайтыс болғаннан оның ұлы Хақназар хан билікке келген кезге дейінгі аралық Қазақ хандығы мен қазақ халқы  үшін ең алғашқы тарихи сынақ бол­ған кезең деуге болады. Бұл кезеңге қатысты мәліметтер Мұхаммед Хайдар Дулати еңбе­гінде біршама жақсы баяндалады. 

«Мың-мың қазақтан белгі қалған жоқ»

Қасым ханның қайтыс болған жылын айта келе, Мұхаммед Хайдар Дулати одан кейін болған оқиғаларды былайша баян­дай­ды: «Қазақ сұлтандарының арасында тартыс бас­талды. Қасым ханнан кейін оның ұлы Ма­маш хандық таққа отырды. Ол шайқастар­дың бірінде тұншықпадан өлді. Одан кейін Әдік сұлтанның ұлы Тахир хан таққа отыр­ды. Ол қатыгез адам болатын, қаталдығы өз ше­гінен шыққан соң елінің саны төрт жүз мың бола тұра одан бірден безіп бытырап кет­­ті. Оның қарабасы қырғыздардың ара­сын­да жалғыз қалды, мүшкіл жағдайда қаза тапты. 
Отыз мыңға жуық адам тағы да Мо­ғол­станға жиналды. Тахир ханның бауыры Буслаш (Бұйдаш ханды айтып отыр. – Б.К.) хан таққа отырды. Ең ақырында сәтсіз тағдырдың қырсығынан соншама халықтан мі­не, бүгін төртінші жыл болып барады (Кі­тап 1541 жылы жазылған. – Б.К.), ешбір жер­де із де қалмапты. Отызыншы жылдары (930 (1524 жылы) қазақ саны мың-мың (мил­лион) болатын. Қырық төртінші жылы (944 (1537) сонша халықтан бұл жерде еш белгі қал­маған».
«Тарих-и Рашидидегі» осы келтірілген мә­ліметтердің шынайылығына ден қойып көр­сек, біріншіден, Мұхаммед Хайдар Дула­ти «отызыншы жылдар» мен «қырық төртін­ші жылды» нақты атап,  қазіргі тарихнамада «уақытша әлсіреу» кезеңі деп аталатын ке­зең­нің басталуы мен аяқталуын көрсетіп отыр. Қазақ хандығының әлсіреуінің басты се­бебі – билеуші әулет өкілдері арасында бір­лік болмай, тақ үшін күрестердің күшеюі бо­латын. Дулати мұны нақты атап айтып отыр. Мамаш ханның осындай күрестің құр­баны болғандығын да баяндап береді.
Екіншіден, қазақ халқының тарихи са­на­сында әр кезеңдердегі аса ауыр жылдар бел­гілі бір атаулармен, сөз тіркестерімен сақ­талынып қалып отырғаны белгілі. Мы­салы, XVIII ғасырдың 20-жылдарындағы ауыр кезең – «Ақтабан шұбырынды, алқа көл сұлама», XX ғасырдың 20-жылдардың соңы мен 30-жылдардың басындағы аштық жыл­дар «Асыра сілтеу болмасын, аша тұяқ қал­масын» деген сөздермен қалғаны белгілі. Ал XVI ғасырдың 20-30-жылдарындағы қазақ халқы үшін қайғылы жылдарды Мұхаммед Хайдар Дулати «тағдырдың қырсығынан сон­шама халықтан ...ешбір жерде із де қал­мап­ты» және  «...сонша халықтан бұл жерде еш белгі қалмаған» деп қинала баяндайды. 
Мұхаммед Хайдар Дулатидың мұндай сөз тіркесін жайдан жай қолданбағанын Қа­дырғали Жалайыр деректері дәлелдейді. Оның мәліметтері бойынша дәл осы жыл­дары қазақтың хандары мен сұлтандары сырт­қы жауларымен соғыстарда көп қаза табады. «Тоғым хан, оның ұлдары «тоғыз сары» деп аталды. Мәлік сұлтанның баласы Башыбек сұлтан тоғыз сарымен бірге Жағат уалая­тының жанында шахит болды, [сол ұрыста] әйгілі әрі даңқты отыз жеті сұлтан шәйіт болды...» Және де «Жәдік хан. ...Шағым мырзамен соғысып, Жыланды төбеде бір ұлымен бірге шахит болды». Әдік сұлтанның ұлы Бұйдаш хан осы жылдары Ташкент би­леу­шісі Дервиш ханмен (Сүйініш қожа хан­ның немересі, Барақ ханның ұлы) болған ұрыс­тардың бірінде 24 қазақ сұлтанымен бірге қаза табады. Жәнібек ханның тағы бір немересі Ахмет хан (кей деректе Қожахмет хан) ноғай мырзасы Сейдақтан жеңіліс тауып 15 сұлтанмен бірге тұтқынға түседі. Көп ұзамай Ахмет ханды Алшағыр бидің ұлы Орақ батыр өлтіреді. Т.Сұлтановтың пі­кірі бойынша осы кезеңде 60-тан астам қа­зақ хандары мен сұлтандары сыртқы жау­лармен болған соғыстарда қаза тапқан екен. Ал біздің есебіміз бойынша, Мамаш ханның өлтірілуімен басталған «уақытша әлсіреу» кезеңінде тақ үшін болған күрестер мен жау­­­­­ларға қарсы жүргізілген соғыстарда би­леуші әулет өкілдерінен 80-нен астам хан­дар, сұлтандар әртүрлі жағдайларда қаза та­бады. Бұл сан жазба дерек мәліметтері ар­­қылы белгілі болғаны, ал белгісіз бол­ған­дары қаншама. Ал қаза болған немесе тұт­қын­ға түскен қарапайым халықтың санын ешкім де айта алмас, тек болжаммен қаза тапқан билеуші әулет өкілдерінен бірнеше жүз есе көп болған деуге болады. Міне, осын­дай ауыр да қиын жылдары Жетісу жеріне мо­ғол хандарының саяси билігі, Сыр бойын­дағы қалалар мен өңірлерге шибанилық әу­леттің билігі, Қазақстанның батыс бөлі­гін­де ноғай мырзаларының үстемдігі қалып­та­сады. Осылайша, бір орталықтан басқарыла­тын мемлекеттік биліктің жойылып, тақ үшін күрестердің өршіп, сыртқы жаулармен болған соғыстарда үнемі жеңіліске ұшырап отырған тұста қазақ халқының жағдайы өте қиын болатын. Дулатидың  «...сонша халық­тан бұл жерде еш белгі қалмаған» деуі артық ай­тылса да, оның астарында осындай тари­хи ащы шындық жатқан болатын. 
Осылайша, Мұхаммед Хайдар Дулатидың Қа­зақ хандығы тарихының алғашқы кезең­деріне қатысты баяндауларын қарастыра келе, мынадай қорытындыға келуге болады: Мұхам­мед Хайдар Дулатидың «Тарих-и Ра­шидиінде» Қазақ хандығының XV-XVI ғғ. та­рихы  жай тарихи фактілердің жиынтығы тү­рінде емес, нақты ғылыми принциптерді сақ­тай отыра, арнайы түсіндіруге бағыт­тал­ған түрде беріледі. Сол себепті де біз Мұхам­мед Хайдар Дулатиды Қазақ хандығы тари­хының алғашқы кезеңдерін алғаш зерттеген ғалым деп санаймыз.

Берекет КӘРІБАЕВ, 
ҚР ҰҒА академигі, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ профессоры,
Қазақстан тарихы кафедрасының меңгерушісі, 
тарих ғылымдарының докторы

"Түркістан" газеті.