Қазақ жыраулар поэзиясындағы көрнекті өкілдерінің бірі – Шалкиіз Тіленшіұлы. Шалкиіз Тіленшіұлы 1465 жылы қазіргі қазақ даласының батыс бөлігінде, ықпалды дала шонжары отбасында дүниеге келген. Шалкиіз жыраудың анасы Ноғай ордасының әмірі Мұса бидің қызы. Үш жасында анасынан жетім қалған Шалкиіз нағашы жұртының қолында тәрбиеленіп өседі. Көшпелі қазақ пен ноғайдың жауынгерлік рухты ту еткен еркін өмірін бастан кешкен Шалкиіз Ноғайлыдағы Үлкен орданың әмірі Темір Мансұрұлының, Жүсіп бидің, Қазақ ордасының ханы Хақназардың маңында қызмет атқарады. Жыраудың өмір жолыннан хабар беретін ақпараттарды оның өлеңдері мен толғауларынан табуға болады.
Шалкиіз жыраудың есіміне қатысты айтылғанда, «Шалгез», «Шәлгез» түрінде келетінін көреміз. Жалпы қазақта «шәлгез», «шәргез», «шалкес» деген сөздің «асау» деген мағынасы бар екенін де ескерсек, Шалкиіз жыраудың шығармашылығынан байқалатын арындылық, асаулық сарынға бола, өз заманында солай лақап атқа ие болған болуы да мүмкін деп болжауға негіз бар. Шалкиіз жыраудың өмір сүрген уақыты – Ұлы Далада көшпенді халықтар құрған қуатты феодалдық мемлекеттердің дәуірлеп тұрған шақ болатын.
Шалкиіз туындылары қазақ пен ноғай халықтары арасында күні кешеге дейін таралып айтылып келген. Шалкиіз шығармалары ХІХ ғасырдан бастап қағаз бетіне түсірілген. 1875 жылы «Императорлық орыс географиялық қоғамы Орынбор бөлімінің жазбалары» жинағында орыс, қазақ тілдерінде жарық көреді. Бұдан кейін «Астраханский вестник» газетінде, жарық көреді. Ыбырай Алтынсариннің «Қырғыз хрестоматиясында» және басқа да жинақтарда әр кезеңде жарық көрген. Кеңес дәуірінде «Ертедегі әдебиет нұсқалары», «Алдаспан», «ХҮ-ХҮІІІ ғасырлардағы қазақ поэзиясы», «Бес ғасыр жырлайды» т.б. жинақтарға енген. Белгілі әдебиеттанушы ғалым, жазушы Мұхтар Мағауиннің «Қобыз сарыны» монографиясында Шалкиіз жыраудың өмірі мен шығармашылығы туралы талданады және орта мектеп пен арнайы орта, жоғары білім беретін оқу орындарындағы «Қазақ хандығы дәуірі әдебиеті» цикліне енгізіліп, оқытылып келеді. Шалкиіз жыраудың «Қоғалы көлдер, қом сулар», «Ор, ор қоян, ор қоян», «Асқар, асқар, асқар тау» т.б. туындылары көшпелі қазақ халқының өмір сүру салтынан, моральдық ұстанымдарынан, әдептік түсініктерінен хабар береді. Жыраулар пэзиясына тән өршіл романтика, ел қорғаған ерлердің ерен тұлғасы жайлы толғаулар Шалкиіз шыармашылығында да көрініс тапқан. «Ер Шобан», «Жапырағы жасыл жаутерек», «Алаштан байтақ озбаса» т.б. жырлары оқырманын, тыңдаушысын патриоттық сезімге бөлейді.
MalimBlocks
Ақын Сағат Әбдәғалиев өлеңдері
Сағат Әбдуғалиев Мұхтарұлы 1948 жылы 22 ақпанда қазіргі Ақжайық ауданы, Тайпақ ауылында дүниеге келген. С.М. Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің журналистика факультетінде оқыған. Т. Досымов Сағат Әбдуғалиевтің барынша толық жырлар жинағын құрастырып, 2008 жылы Алматы қаласы, «Арыс» баспасынан «Жүрегіме жүгі түсті жаһанның» деген атпен жарық көрді. 1984 жылы қайтыс болған.
Мәделі Жүсіпқожаұлы өлеңдері
Мәделі Жүсіпқожаұлы (1816-1888 ж.) – Қазақтың байтақ даласында көрнекті ақын әрі батыр атанған азаматтың бірі . Мәделінің кіндік қаны тамған жері қазіргі Түркістан облысының Қызылқұм ауданының қожатоғай кеңшары (бұрынғы Ақбұлақ болысы, Бадам жері). Зерек, болашақ ақын жігіт жастайынан діни медреселерді оқып, жан-жақты болып өседі. Қолына түскен кітаптарды көп оқып, мұсылманша оқыған білімі арқасында Құранды да оқып жатқа білетін болған. Кезінде кеңінен тараған шығыс әдебиеті, оның ішінде араб әдебиеті үлгілерінен, ертегі, дастан, қиссаларды көңіл қоя оқиды. Мәделінің өз заманында діни білімімен молдалық құрған кездері де болған.
Шортанбай Қанайұлының өлеңдері
Шортанбай Қанайұлы (1818-1881) – 19 ғасырда өз дәуірінің шындығын бүге-шігесіне дейін көрсете білген бірден-бір ақын, өз дәуіріндегі қоғамдық, әлеуметтік өмірдің әр саласын кеңінен қамтып, көркем бейнелеген ірі суреткер. Шортанбай өмірі мен шығармашылығы жөнінде қолда бар деректер тым шағын. Бұларға қарағанда ақын 1818 жылы Оңтүстік Қазақстан облысына қарасты Түркістан ауданының Қаратау бойында туып, Арқадағы Қарқаралы өңірінде 1881 жылы қайтыс болған. Ол «Зар заман ақындарының» ірі тұлғаларының бірі.
Дулат Бабатайұлының өлеңдері
Дулат Бабатайұлы – қазақ әдебиеті тарихындағы көрнекті тұлғалардың бірі. Ол 1802 жылы қазіргі Шығыс Қазақстан облысы, Аягөз ауданында (бұрынғы Семей облысы, Аягөз ауданында) дүниеге келген. Ауыл молдасынан оқып, мұсылманша сауат ашқан ол кейін шағатай, түрік тілдерін игереді. ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетіне қомақты үлес қосқан Дулат Бабатайұлы өзі өмір сүрген кезеңнің шындығын көркем бейнелеуде біраз табысқа жетті. Сол замандағы кері кеткен мәселелерді шеней отырып, жақсыдан үйреніп, жаманнан жиренуге шақырады. Туған жер, адамның іс-әрекеті, мінез құлқы, тарих көші, кәсіп туралы әралуан тақырыпты арқау еткен оның қаламынан өткір сатира дәрежесіне дейін көтерілген туындылар туды. Мұхтар Әуезов: «Зар заман ақындарының» қатарына жатқызады.
