Маржан Жұбаныш. Қазақ мультфильмін әлемге танытқым келеді

Қазақ мультипликациясында бұрын-соңды болмаған жетістіктерге жеткен қысқаметражды «Шаңырақтың иесін іздеп жүрмін» мультфильмі жуырда YouTube-та жариялан­ды. 2022 жылы жарық көрген мультфильм сол жылы Жа­по­нияда өткен анимациялық фильмдер фестивалінде 1-орын алды. Мультипликация өндірісінің отаны саналатын елде мұндай жоғары сыйлыққа ие болу өте қиын екені түсінікті. Tokyo Film Award фестиваліне әлемнің көптеген елі­нен жүздеген мультфильм қатысқан. Содан бері «Шаңырақтың иесін іздеп жүрмін»  отандық Baiqonur фес­тивалінде «Ең үздік сценарий» дипломымен және көптеген сый­лықпен марапатталды. Біз «Тынжы» студиясының не­гізін қалаушы, аниматор режиссері, сценарий автор­ла­рының бірі Маржан Жұбанышпен әңгімелескен едік. 

– Маржан, 2022 жылы жарық көр­ген «Шаңырақтың иесін іздеп жүр­мін» мультфильмі жуырда YouTube-қа шығыпты. Көрерменнің ықыласы ерекше көрінді. Осыған дейін біраз халықаралық фестивальде бақ сы­нап, жүл­дегер атаныпсыздар. Сол ту­ра­лы қыс­қаша әңгімелесеңіз.

– Токиода өткен Tokyo Film Award фес­­­тивалінде «үздік мультфильм» атанып, 1-орын иелендік. Содан бері көптеген фестивальде бақ сынадық. Бастыларын ай­тар болсақ, бізді 2022 жылы TYRKTAV қо­ры Түркияға шақырып, Анкара қала­сын­да жергілікті тұрғын­дарға көрсетілім ұйымдастырды. Түрік бауыр­лар өте жылы қабылдады. Кейін сол ел­дің телеар­на­лары­нан көрсетілді. 2023 жылы наурызда Жапонияның Токио қа­ла­сындағы TAAF (Tokyo Anime Award Festival) фестиваліне шеберлік сабағын өткізу үшін арнайы бас қонақ шақырды. Оған «Дисней» компа­ния­сынан тартып, әлем­нің анимация жа­сайтын алпауыт ком­­паниялары келді. 2023 жылы қыр­күйек­те Алматы Анима­ция фестивалі «Ұлт­тық анимацияға қос­қан үлесі үшін» сый­лығымен марапаттады. 2023 жылғы қыр­күйекте Қытай үкі­меті ұйым­дас­тыр­ған The Golden Panda Award Festival фес­ти­валінде әлем бойын­ша 5 үздік анима­циялық фильмнің қата­ры­на ендік. Біз Dream Works Pictures ком­­па­ниясының «Трансильвания монстр­лар қонақ үйі» фи­льмінің қатарында болдық. Бұл – үл­кен жетістік деп ойлай­мын. 2024 жыл­ғы ма­мыр айында Түр­кия­­ның Памук­кале қа­ласында «Шаңы­рақ­тың иесін іздеп жүр­мін» мультфильмін TYRKTAV қоры­ның ұйымдастыруымен елге таныстыр­дық. Биыл қыркүйекте Қа­зан қаласында (Та­тарстан) өткен фес­тиваль­де «Үздік ани­­­­­­мациялық фильм» номинациясы бойын­ша 5 үздік фильмнің қатарына ен­дік. Бұл фестивальде біз «Ба­лалы үй ба­зар!» мультфильмін апарған болатынбыз. Ал қазан айында Ресейдің Тү­мен қала­сын­да өткен «Үлкен Мульт­фильм­дер фес­­тиваліне» қатысып, «Шаңы­рақ­тың ие­сін іздеп жүрмін» мультфиль­мінің көр­сетілімі болды. Шығыстық және ұлттық бояуларға бай мультфильмді көрермен өте жылы қабылдап, түрлі сұрақтар қой­ды. «Қазақ мультфильмінің жаңа өрісі ашы­лыпты» деп бағалағандар көп болды.
– Естуімше, студияларыңыздың аты «Тынжы» екен. Неге бұл атты таң­да­дыңыздар?

– «Тынжы» – адам санасына маза бер­мей­тін күш, рух бейнесі. Мифтік мағынаға ие. Мамам Үміт Жұбанышеваның айтуын­ша, әкесі қызы сәл тынымсыздық танытса, қасындағыларға: «Бұл қызыма тиісуші бол­маңдар! Ішінде Тынжы бар. Сол маза бер­мейді. Түбінде менің атымды осы қы­зым шығарады» дейтін көрінеді. Анамның са­насында сол сөз мөрленіп қалыпты. Сол үшін бас кейіпкердің атын да Тынжы деп алдық.
– «Шаңырақтың иесін іздеп жүр­мін­ге» қанша жыл еңбектендіңіз­дер?

– Менің анам Үміт Жұбанышева кә­сі­би суретші. Ұзақ жыл бойы «Қазақфильм» ки­ностудиясында аниматор-суретші бо­лып қызмет етті. Миниатюра салғанды ұна­тады. Анамның қауаққа (асқабаққа) сал­ған суреттері кезінде өнертану­шы­лар­ды тәнті еткенін көп адам білмеуі мүмкін. Ол кісінің арманы төл өнімімізді – өзі­міз­дің ойымыздағы дүниені жасау бола­тын. Бала кезімнен анама еріп, оның сурет салғанын көріп өстім. Мектеп жасынан бас­тап мені сурет әлемінің сиқыры өзіне тар­та бастады. Анам: «Қызым, мультфильм жасау өте күрделі, ұзақ уақыт алады. Бірақ оның ұрпаққа, көрерменге берер ләззаты, салар ойы бөлек» дейтін. Ақыры, анамның жолын қууға, оның әлемімен терең та­ны­суға бел буып, Т.Жүргенов атындағы Ұлт­тық Өнер академиясының анимация бө­лі­міне оқуға түстім. 

Ал «Шаңырақтың иесін іздеп жүрмін» му­льтфильміне 4 жылдан артық уақы­ты­мыз кетті. Анам екеуміз мыңдаған суретті са­лып, сценарийін жазып, ұзақ уақыт дайын­далдық. Сценарийін жазуға 17 жыл кетті. Мультфильм бірер адамның қолы­мен жасалмайды, оған тұтас команда ке­рек. Суретші Арыстан Хасенов ағамыз­ды да көмекке шақырдық.  

– «Шаңырақтың иесін іздеп жүр­мін» анаңыздың автографиялық өмі­ріне негізделіп түсіріліпті. Оқиға же­лісін көріп отырып, «шаңырақтың ие­сі», яғни қазақ отбасында ұл бала­ның орны ерекше екенін, ұлға ай­рық­ша басымдық беретінін аңдамау мүмкін емес. Анаңыз басынан өткер­ген істерді мультфильмге айнал­дыру­ды өзі ойластырды ма?

– Иә, бұл мультфильмге анамның бала кез­де басынан өткен оқиға негіз болды. На­ғашы атам Жұбаныштың ұлы жоқ екен. Мультфильмді көрсеңіз, үнемі әкесінің «Шаңырағымыздың иесі жоқ… Оны қай­теміз? Шаңырақтың иесі болғанда жан-жағым жарыққа толып, өмірім ұзарар еді», – деген реніш сөзі көп қайталанады. Бұл кішкентай қызды уайымға салады. Ол шаңырақтың иесін іздеп, әкесін қуант­қысы келеді. Ауылдағы бәйгеде Тынжы шабандоз болып, атқа шабады. Атының есімі – Ою. Ал қошақанның аты – Өрнек (до­сы). Екеуінің де атын кішкене қыз қой­ған. Сонда көпшілік «Бәйгеге о заман­да бұ заман қыз шаба ма екен?» деп кеке­те­ді. Тіпті, «Атыңа менің бұзығым мінсін» деп, әкесінің қаяу көңілін одан бетер тү­сіреді. Тіпті, атқа міне алмай қалған әке­сінің атын алып кетеді. Осы оқиғалар анам­ның санасында қалып қойған.

Біз мультфильмде ұлттық мінез бен тү­сінікті, шаңырақтың қадірін, адамдар арасындағы нәзік байланысты көрсетуге тырыстық. Шетелдіктер біздің шығыстық миниатюраға жақын ұлттық нақышы­мыз­ды көргенде, таңырқап әрі қызығып қабыл­дады. 

Анам әкесіне осы анимациясы арқы­лы өшпес ескерткіш қойды десем де бо­лад­ы. Сценарийін ұзақ жыл жазды. Бала кезімнен осы оқиғаны санама құйып өсіргендіктен, мен де мультфильмнің әр деталін жаныммен сездім. Режиссер ре­тінде көп іздендім. Біздің мультипликация ұлттық нақыштан айырылмауы керек. Өзіндік қолтаңбамыз болмаса, әлемді таңғалдыра алмаймыз. 

– Әлемді шарлаған мультфильм­нен кейін мемлекет тарапынан қол­дау болды ма? Толықметражды мульт­фильм түсіруге тапсырыс беру тура­лы ұсыныс айтқандар бар ма?

– «Шаңырақтың иесін іздеп жүрмінді» өз еңбегімізбен, өз қаражатымызға жа­са­дық. Төрт жарым жыл үйде отырып жұ­мыс істедік. 30 минутқа соншалық уақыт кетті. Осыдан кейін мемлекеттен «Сауға», «Ба­лалы үй базар», «Жұмақ дегеніміз...» атты 5-10 минуттан аспайтын бірнеше қыс­қаметражды мультфильмдерге тап­сырыс алып, жасадық. Ал толықметражды мультфильм түсіруге ұсыныс алған жоқ­пыз. Шынымды айтсам, мәдениетке жауап­ты мекемелер анимацияның қан­дай қиын еңбекпен жасалатынын түсін­бейді. Олар үнемі биыл ақша бөледі де: «Екі айдың ішінде бітіріңдер, биылдан қал­дыр­маңдар» деп шарт қояды. Құжа­ты­ның жұмысы тіптен көп. Ал анимациялық өндіріс ондай асығыстықты көтермейді. Министрліктегілер соны ескеріп, ұзақ уа­қыт­тық жоспар құрып, жас анима­тор­лар­дың энергиясын, шығармашылық потенциалын дұрыс пайдаланса жақсы бо­лар еді. Бізде талантты аниматорлар өте көп. Соны бағалай білсек, ұлттық мә­де­ниетіміздің бір жыртығы жамалар еді. 
Қазірше толықметражды мульт­фильм­ді өз күшімізбен жасау жоспары­мыз­да бар. Алдағы уақытта іске кірісеміз деп ойлаймын. Қазақтың бай руханиятын мультфильм арқылы әлемге танытқым келеді. 

– Дәл қазір қандай жұмыспен ай­на­лысып жатырсыздар?

– Біздің балалардың тілі қазақша шық­са, өз тілінде сөйлесе, соған өз үлесі­міз­ді қоссақ деген мақсатымыз бар. Ки­нос­тудия сол бағытта өз әлінше еңбек­те­ніп жатыр. Сол үшін YouTube платфор­ма­сын­да кішкентай бүлдіршіндерге арнаған қа­­зақша контентті көбейту үшін ұмы­ты­лып бара жатқан өлеңдерімізді жаңар­тып, анимациялық клиптер жасауды қол­ға алдық. Балалар сапалы контент көр­се дейміз. Тартымды, сүйкімді персо­наж­дарға бай мультфильмдерді көріп өссе ғой деп армандаймыз. Сонда балада тал­ғам болады. Өз тіліне, өз мәдениетіне қы­­­­зығушылығы оянады.

Маман пікірі:

Зира НАУРЫЗБАЕВА, мәдениеттанушы, мифолог:

– Мен Үміт Жұбанышеваны суретші-мультипликатор ретінде 20 жылдан бері танимын. Алтай республикасының мәдениет қайраткері, суретші-аниматор, Әмен Қайдаровтың шәкірті Тамара Мұқанова таныстырып еді. Ол суретші Үміт Жұбанышеваның асқабаққа (қауақ) салған суреттерін көріп, таңырқап, «стилі де, мәнері де қандай керемет» деген соң, оның миниатюраларын «Рух-Мирас» журналына бергенбіз. Суретшілер мен өнер­тану­шыларды оның миниатюралары қатты тәнті еткен. Осыдан біраз жыл бұрын Тамара апай хабарласып: «Қазақ мультфильмінің мектебі енді қалыптасты. «Шаңырақтың иесін іздеп жүрмін» деген мультфильм шықты дегенде, бұл қандай ерекше дүние болды екен деп таңғалғаным рас. Қазақстанда, тіпті түркі дүниесінде анимацияның қалыптасуына ықпал еткен, ерекше талантымен көптеген елді тамсандырған Әмен Қайдаров ағамыз болатын. Ол кісі түркі топырағына анимацияның дәнін екті. Ал «Шаңырақтың иесін іздеп жүрмін» сол дәннен қауашақ жайған, ұлттық мектептің ерекшелігін айрықша белгілермен паш ет­кен мультфильм деп ойлаймын. Осыны көру үшін Алматыға бардым. Мұндағы шы­ғыстық таным, белгі, сюжет кім-кімді болса да таңырқатады. Өйткені Үміт бұл ани­ма­ция­лық еңбегіне ұзақ жыл бойы дайындалған. Суретші ретінде көптеген тәсіл мен стильді меңгерген. Миниатюрист ретінде нәзік те қайталанбас өрнектердің мәнін аша білген. Мультфильмнен көпті көргендігі анық аңғарылып тұр.

Мұндағы Тынжы – Үміттің өзі. Бас кейіпкер – автор. Үміттің отбасында ұл болмаған. Бір­неше қызы бар әке «Шаңырағыма кім ие болады?» деп қамығыпты. Мультфильмнен бұл анық байқалады. Бұл батыстық феминистерге де, қазақы түсініктегі адамдарға да ұнай­ды. Өйткені әке ұлы болуын аңсағанымен, қызын ұлындай көреді. Кейін ұл асырып алып, ол бәріне қамқорлық жасайды. Сценарийдегі бұл шешім көпті тәнті етпей қоймайды.

Мұндағы әр өрнек, әр образ ерекше. Шығыс ертегілерін көріп отырғандай боласыз. Оң­түстіктің өмір сүру салты, көшпелі мен отырықшы мәдениеті мультфильмде қатар көрі­ніс табады. Мультфильмді жас та, кәрі де қызыға көрері даусыз. Әмен Қайдаров ағамыз ұлт­тық топыраққа еккен дәнегінің күндердің күнінде осылай жайқалып өсерін сезген де шы­ғар. Міне, сол мектептен өрімі мен өрнегі бөлек гүл өсіп шықты.

Бұл мультфильмді телефоннан немесе телевизордан көрмеу керек. Оны үлкен экран­нан көрген дұрыс. Өйткені 30 минуттық мультфильмде қозғалыс көп, символдық мәндер қат-қабат. Қазақ мультфильмі енді өркен жайып келеді. Бір топ талантты жас шоғыр қа­лып­тасты. Оларға мемлекет қолдау көрсетуі керек. Онсыз анимация өндірісі дамы­майды.

Әзірлеген Тоқтарәлі ТАҢЖАРЫҚ 

"Түркістан" газеті.