АҚШ Президенті инаугурациясының тарихы – қызықты деректер

20 қаңтарда Америка Құрама Штаттарының жаңа президенті Дональд Трамп Америка Конституциясына адал болуға ант беріп, ресми түрде қызметіне кіріседі. Инаугурация – бұл тек саяси емес, сонымен қатар мәдени оқиға, ал Америкада бұл рәсім әр төрт жыл сайын, 235 жыл бойы өткізіліп келеді, сондықтан бұл ерекше мереке ретінде ел назарын аударады. Көрермендер, қонақтар, музыка, сөз сөйлеу және тіпті ауа райы – бұл келесі американдық төртжылдықтың прологы. «Ведомости» басылымының мақаласын қысқартып ұсынып отырмыз.

Инаугурация уақытының ауысуы. Америка басшысының алғашқы инаугурациясы 1789 жылғы 30 сәуірде өткен, ол кезде Джордж Вашингтон қызметіне кіріскен еді. АҚШ Конституциясына сәйкес, оның билік ету мерзімі 4 наурызда басталған, бірақ процессуалдық ерекшеліктер мен Өкілдер палатасы мен Сенаттағы кворумның жоқтығы жаңа федералды үкіметтің жұмысын бастауды кешіктірді, сондықтан бірінші президенттің ант беруі екі айдан кейін өтті. 1793 жылы Вашингтон екінші рет қызметіне кіріскенде, инаугурация «кесте бойынша» 4-наурызда өтті.

Наурыздың төртінші күні ресми түрде президенттік мерзім басталған күн болып қалды, 1933 жылға дейін, ол кезде Конституцияға енгізілген 20-шы түзету өтпелі кезеңді айтарлықтай қысқартты (Америка басшысының сайлауы қарашаның бірінші дүйсенбісінен кейінгі сейсенбіде, яғни 2 мен 8 қараша аралығында өтеді). Содан бері АҚШ президентінің инаугурациясы 20 қаңтарда өтеді. Бұл күні бірінші рет президент Франклин Рузвельт 1937 жылы ант берді.

Інжілге қол қою шарт па? АҚШ Конституциясында инаугурацияда нақты бекітілген жалғыз рәсім – президенттің ант беруі. Сайланған мемлекет басшысы былай деп айтуы тиіс: «Мен салтанатты түрде Америка Құрама Штаттарының президентінің міндеттерін адал орындап, барлық күш-жігеріммен Америка Құрама Штаттарының Конституциясын қорғап, қолдауға ант беремін!».

1797 жылдан бастап, Джон Адамс қызметіне кіріскеннен кейін, антты АҚШ Жоғарғы сотының төрағасы қабылдайды, бірақ Конституцияда бұл талап жоқ.

Америкадағы алғашқы инаугурация. Президенттің алғашқы инаугурациясы Нью-Йорктегі Федерал-холл ғимаратында өткен, ол кезде ол АҚШ-тың уақытша астанасы еді. Джордж Вашингтон Конституцияда көзделген антты айтып, қолын Інжілге қойып: «Алла мені қолдасын», – деп айтқан. Содан бері АҚШ басшылары Інжілге қол қойып ант береді, бірақ Конституция бұл талапты қоймайды (Куинси Адамс 1825 жылы және Теодор Рузвельт 1901 жылы Інжілге қол қоймаған). Көптеген басшылар маңызды басылымдарды (тарихи інжілдерді) пайдаланады. Мысалы, Барак Обама Авраам Линкольн пайдаланған Інжілге қолын қойса, Джо Байден өзінің отбасылық қасиетті саналатын мұрасына – ескі інжілге қолын қойып, ант берген.

Президенттің қызметіне кірісу рәсімі алғаш рет Вашингтонда 1801 жылы өткен, бұл кезде Томас Джефферсон ант берген. Салтанатты шара Сенат ғимаратында ұйымдастырылған. 1829 жылы Эндрю Джексон қызметіне кіріскенде, Капитолийдің шығыс жағындағы портикте ант берген, ал 1981 жылдан бастап, Рональд Рейган президент болғаннан кейін, рәсім оның батыс қанатына ауысты. 1945 жылы (Франклин Рузвельт пен Гарри Трумэн) және 1974 жылы инаугурация Ақ үйде өтті.

Қазіргі уақытта 45 адам қызметіне кірісу кезінде ант берді. Екінші мерзімді ескере отырып, сондай-ақ вице-президенттерге өкілеттік тапсырған кезде, салтанатты ант 73 рет айтылды. Дәстүр бойынша, бұл анттан кейін президенттер әрдайым сөз сөйлейді. 1937 жылдан бастап, рәсімге бір немесе бірнеше дұғалар қосылады, 1953 жылдан бастап – Конгресс басшылығы өткізетін салтанатты түскі ас, 1961 жылдан бастап өлеңдер оқылады. 1881 жылы инаугурациядан кейін алғашқы парад өтті. Содан бері жаңа АҚШ президенті парадты бастайды. 1985 жылы, ерекше суық (-14 °C) болғаны себепті, Рейганның екінші инаугурациясынан кейін парад өткізілмеді.

Кестеден тыс ант. Қызық, бірақ инаугурация АҚШ президенті Уильям Гаррисонның өліміне себеп болды, ол қызметте бар болғаны бір ай ғана болды. 1841 жылдың 4 наурызындағы инаугурация кезінде суық және желді ауа райы болған, бірақ Гаррисон мантия киюден бас тартып, рәсімге костюммен барған. Ол АҚШ тарихындағы ең ұзақ инаугурациялық сөзді айтқан – 8445 сөзден тұратын (ең қысқа сөз Вашингтонның 1793 жылғы сөзінде – 133 сөз), бұл екі сағатқа созылған. Нәтижесінде Гаррисон суықтап, ауырып, 4 сәуірде пневмониядан қайтыс болды. Екі күннен кейін, Джон Тайлер ант беріп, президенттік қызметке кірісті.

Ең танымал мысалдардың бірі – Линдон Джонсонның инаугурациясы, ол 1963 жылдың 22 қарашасында Джон Кеннедидің қазасынан бір сағаттан кейін өтті. Қызметіне кірісу рәсімі дәстүрлі Капитолийдің алаңында емес, президенттік ұшақта өтті.

Күлкілі сәттер. АҚШ тарихында инаугурацияларға күлкілі сәттер де болған. Мысалы, 1953 жылғы Дуайт Эйзенхауэрдің инаугурациясында танымал актер Монти Монтана жаңа президентті арқанмен байлады. Вестерндер сол кезде үлкен танымалдыққа ие болғандықтан, ұйымдастырушылар шараға «ковбойлық сән» қосуды ұйғарған: Миллиондаған аудиторияның көз алдында, Монтана атпен шығып, Эйзенхауэрдің мойнына лассо тастады. Президент бұған сабырлық танытып, сыр білдірмеді.

Ал Барак Обама 2009 жылы ант беруді дұрыс қайталамай, сот төрағасы Джон Робертспен бірге қателесіп айтты. Обаманың аузынан «Мен Америка Құрама Штаттарының президентінің міндетін адал орындауға тырысамын» деген сөздер шықты. Келесі күні, әкімшіліктің ұсынысы бойынша, Обама мен Робертс рәсімді Ақ үйдің Карталар бөлмесінде қайта өткізді. Ант рәсімінің заңдылығына күмән келтіргендер үшін фотосуреттер мен аудиожазба жарияланды.

1969 жылы Ричард Никсонның инаугурациясы кезінде Вьетнам соғысына қарсы шыққан белсенділер наразылық акциясын өткізіп, Пигасус есімді 66 килограмдық шошқаны антқа әкелді. Кейін бұл жануар митингілердің бірінде ұсталып, оның тағдыры белгісіз болып қалды. Алайда Пигасус АҚШ саяси тарихында қалды, ал оның инаугурациясы «свиногурация» деп аталды.

Дәстүр бұзылды. АҚШ президенттігі институтының 235 жылдық тарихында инаугурация рәсімдері әртүрлі болғанымен, олар үнемі билік ауысымының бейбіт сипатын көрсетіп, сайлау кезеңіндегі бәсекелес болғандар бір-біріне қолын ұсынып, сәттілік тілеп жатады. Осы келісімдердің бірі – әр президенттің келесі президентке жазған хаты (Рональд Рейганнан бастау алған дәстүр). Мысалы, Джордж Буш-кіші Билл Клинтонға жазған хаты ең айқын мысал болды: «Сіздің қазіргі табысыңыз – біздің елдің табысы. Мен сіз үшін шын жүректен қуаныштымын», – деп жазды ол.

Дегенмен 2021 жылы бейбіт дәстүр бұзылды. Дональд Трамп өзінің жеңілгенін мойындамай, Капитолийді басып алуға үндеп, Джо Байденнің инаугурациясына қатысудан бас тартты, бұл рәсімнің мағынасын әлсіретті. Осы тұрғыдан Трамптың 2025 жылғы ант беруі тек саяси емес, символдық мәнге ие болады.

Фото: reuters.com/Jim Bourg