Фотода күйші Сүгір
Бұл адамның атын алғаш рет бала кезімде естідім. 1965 жылы күзде консерваторияның фольклорлық экспедициясы біздің ауылға келген еді. Жанына бірнеше студент қызды ерткен мұғалімнің аты-жөні Серікбаева Асқан екен. Менің нағашы атам әйгілі күйші Жүнісбай Стамбаевтан бір кеште он бір күй жазып алды. Дастархан басындағы ұзақ отырыс кезінде Асқан апай, – Осыдан бірнеше жыл бұрын Созақтағы Сүгір күйші қайтыс болды. Сіздің оң қолыңыз, қара шертісіңіз сол Сүкеңнің шертісін елестетеді екен, – деген еді. Бірақ менің атам ондай күйшіні білмейтін болып шықты.
– Шалқазақ, Сары Нияз төре, Байжігіт пен Қызыл Мойын Қуандық, Тәттімбет, кешегі Әбді, Итаяқ, Бекжан мен Мүсіпәрхан, мен білмейтін күйші жоқ еді, бірақ Сүгір деген домбырашыны естімеппін, – деді, естімегеніне, білмегеніне кешірім сұрағандай.
– Түсінікті ғой, жер шалғай, Семей қайда, Созақ қайда, – деген Асқан апай.
– Мынау магнитофон дедіңдер мен, осының ішінде жоқ па, Сүгірдің шерткені? Жазбадыңдар ма?
Атам магнитофонды меңзеген.
Асқан апай жымиып күлді.
– Жоқ, ол кісіні академия да, радио да, ешбір жер жазып алып қала алмаған.
…Арада пәленбай жыл өтті. Ақырында Сүгірдің күйін де естідік. 1971 жылы көктемнің бір күнінде радиодан Төлеген Момбековтың концерті берілді. Осы концертте Сүгірдің «Телқоңыр» және «Қаратау шертпесі» деп аталатын екі күйі тартылды.
Аталған шығармалардың еткен әсерін айтып жеткізу қиын. Радионың ішіне кіріп кете жаздап тыңдаған атам артынша ұзақ үнсіз қалды. Көзін домбырамен ашқан, бүкіл Қарқаралы, Аягөз, Шыңғыстау аралығын дүркіретіп күймен тербеген өнерпаз нағашым, басқа өлкенің өзегі бір күйін алғаш тыңдағаннан жете танығаны көрініп тұр еді.
– Ойпырай, десе дегендей екен, – деді содан соң басын шайқап, – Десе дегендей екен.
– Мына Сүгір не дейді, а? – деген содан соң, осы күйлерді өзі шерткендей жан-жағына мақтана қарап.
Арада тағы біраз уақыт өткенде енді бір домбырашының өнеріне куә болдық. Генерал Асқаров, Сүгірдің «Назқоңыр» және «Аққу» күйлерін шерткен. Бұл жолы да радионың жанында ұзақ үнсіз отырып қалған атам ақырында, – Айтқыш адам екен, бұл Сүгір деген. Кемеңгер екен, – деді күрсініп.
Кейіннен ұзақ ойланып өзі енді ғана естіген жаңа өрнек жайында тағы бір пікір айтты.
– «Аққу» ертегі сияқты екен, ал «Назқоңыр» тылсым туралы. Тылсымның тілін білген адам сияқты ғой, – деген.
Кейін нағашы атам қайтыс болды. Мен бұйырған өнерді алып, өмірден өз жолымды таптым. Алматыға келіп алғаш танысқан адамым Жарқын Шәкәрімов еді. Теледидарға, радиоға апарып көп адаммен жолықтырған, алғашқы күйтабағымды шығарған осы кісі еді. Сол таныстырған адамының бірі, белгілі фольклор жинаушы, ғалым Талиға Бекхожина болатын. Сүгір сынды ұлы күйшінің шын тұлғасын мен осы күннен бастап таныдым. Одан кейін Төлеген Момбеков, Генерал Асқаров, Асқар Сүлейменов, Төлеген Тоқбергенов, бірі Сүгірді көзбен көрген, бірі естіген қаншама адаммен дәмдес болдық. Содан бері табаны күректей қырық жыл өтіпті. Осы уақыттың ішінде Сүгірдің өнерін дәріптеп насихаттаған қаншама күйшіні тыңдадық, қаншама әңгімеге қанықтық. Әлбетте, халық өзінің ардақты перзентін асқақтатып жіберетіні де бар, кейбір әңгіме дерекке емес – көңілдің лебіне құрылатыны белгілі.
Мен бұл шағын лебізімде баспа бетін көрген Сүгір өмірінің шежіресін қайталамай-ақ қойғанды жөн көрдім. (Күйші өмірі мен өнеріне қатысты ең көп мағлұмат ғалым А.Сейдімбектің «Қазақтың күй өнері» монографиясында жинақтаулы екенін оқырманның есіне саламыз).
Зерттеулерге кірмей қалған бірді-екілі сирек дерек пен күй өнері турасын дағы өз пайымыма сүйендім.
Ең әуелі Сүгірдің ата-тегі және тама руының Шу мен Сарысу, Арқаға қалай келгендігі хақында бірер ауыз сөз. Бүгінде Кіші жүздің ішіндегі Жетіру бірлестігі, заманында Орта жүздің құрамында болғаны, Арқаны жайлап қыстағаны жайында, ғылыми әдебиетте еміс-еміс дерек бар. Содан соң, шамасы Тәуке хан заманында Жетіру Кіші жүзбен біріктірілген. Ал енді осы Жетірудың ішіндегі кейбір аталықтардың бұрынғы жосық пен қонысын табуы қалмақпен екі арадағы соғыспен тығыз байланысты. Ескі шежіре әңгімеде қазақ жеңіске жетіп, қалмақ күйрегеннен кейін, жер бөлісу басталады. Абылай хан елдің сұрағанын береді. Сонда Жағалбайлы мен Таманың батырлары Шу мен Сарысудың бойындағы қопа қысқы қыстауға жақсы, Арқа жазғы жайлауға жақсы екенін көріп, сол жүрген жерлерінде шидің басын буып, белгі салып кетіп отырыпты. Ханнан осы жерді сұрайды. Осылайша Жағалбайлы мен Таманың көп бөлігі Арқада қалыпты, Созақ, Қаратау, Шу мен Сарысуды қоныс етіпті.
Сүгір, күй шежіресін білетін адамдардың айтысына қарағанда, жастық дәуренінің біраз бөлігін әйгілі қобызшы Ықыластың жанында өткізген сияқты.
Балталы – Бағаналы мен Таманың арасында жылқы алысқан дау-шардың бірінде Ықылас жоғалған үйірдің ізін қуып Ерден бидің алдына барыпты. Осы сапарында оның жанында бозбала Сүгір болған екен. Жоқшылар Найман ауылында үлкен қайғының үстінен шығады. Ерден бидің кәмелетке келіп қалған ұлы қайтыс болған екен. Жас басына қарамай күй қадірін жете таныған Сүгір осы жерде қазақ тұрмысында, қазақ тарихында ілуде бір рет қана кездесетін жосыққа куә болады. Баласы өлген әміршіні күйшінің қалай жұбатқанын көреді. Бұл салт Сыр бойының жыршылық өнерінде көрініс тапқан. Сыр сүлейлерінде қаралы адамды жырмен жұбату дәстүрі бар. Бұл арнайы жанр «Көңіл хош» деп аталады. Ал Арқа, Сарысу, Шу бойында күймен естірту, күймен жұбату сол қалпында қалған екен.
Әрине, Ерден – Шыңғыс хан емес, Ықылас – Кет Бұға емес. Алайда қайғы мен қасіреттің үлкен-кішісі болмайды. Ерден ауылының қазасы Жошының өлімінен кем емес еді. Қобызбен тартылатын ұлы күй «Ерден» дүниеге осылай келген екен. Көзкөргендердің айтысы бойынша ел ішіндегі барымта осыдан кейін сап тыйылыпты. Құрығын сүйреткен ұрының өзі сөзге тоқтаған, күйге тоқтаған не деген заман еді, депті кейін Сүгір бір дастархан басында.
Ықылас пен бозбала Сүгірдің осы сапарынан енді бірнеше тармақ жаңа хикаят өрістейді. Бір әңгіме, Сүгір осы барғанында әйгілі домбырашы қыз Мәпрузамен (бір нұсқада Мақпуза) танысып еді деп баян етеді. Енді бір әңгіме, Сүгір жанына сал-серілерді ертіп Мәпрузамен арнайы танысуға барған еді деп куәландырады. Соңғысы, бозбалалар абысындардың (аналық ауыл, әулет) еліне барып, түрлі сайыс пен сыннан өтіп өзіне әйел алып қайтатынын баян ететін Ұмай Ана заманынан келе жатқан салт-саналық әңгіме.
Алғашқысы өлім мен өмір, қазаның үстіндегі махаббат жайындағы, «Өлген – өлді, тірі кісі тіршілігін істейді» деген ұлы қағиданы әйгілейтін көне әңгіме.
Екеуі де кейінгі қазақ мәдениетіне, әсіресе жаңа замандағы қазақ прозасына зор ықпал еткен қасиетті хикаят. Осының қайсысы дұрыс, қайсысы өмір шындығына жақын?
Осыған орай мынадай бір шегініс жасағымыз келеді. 1976 жылдың күзінде ұмытпасам қазақ радиосының ұйымдастыруымен Алматыда қазақтың дәстүрлі саз өнерінің өкілдері қатысқан бір жиын болды. Ондаған әнші-жыршы, күйшілер өздерінің мұраларын радиоға жазып қалдырды. Артынан М.Әуезовтің музей үйінде Рахманқұл ағамыздың (Бердібаев) ептеуімен аталған өнерпаздар үлкен концерт (қазіргіше, гала-концерт) берді. Осы концерт кезінде Төлеген Момбеков пен Генерал Асқаровтан кейін сахнаға шыққан Созақтың қарапайымдау бір домбырашы ақсақалы, осы күні Жанғали Жүзбаев «Қаратау шертпесінің екінші тармағы» деп шертіп жүрген күйді алғаш паш етті. Төкеңдей кеуделі болмаса да тартқан күйі тәп-тәуір. Қария күйдің тарихын айта келіп, Сүкең «Қайран Мәпрузамен қайғыда жолығып, қасіретте айрылысып едім» деп айтушы еді деген. Демек, Сүгір Мәпрузамен Найман ауылының қазасында танысқан. Концерттен кейін Талиға апамыз (Бекхожина) бірнеше күн бойы М.Әуезов музей-үйінің екінші қабатында күйшілерді магнитофонға жазды. Сонда аталған қария, Әпике Әбенованың өтініші бойынша тағы көп ескі әңгімелерді шертті. Бір сөзінде «Мәпруза Сүгірге айтыпты, бауырым өліп жатқанда домбыра күйлеп жырғай алмаймын. Жылы өтсін, содан кейін сөз байласайық депті. Сүгір осы сөзге тоқтапты. Кейіннен Мәпрузаның ауылына шынында да жігіт-желеңді ертіп барыпты» деді.
Сүгірдің ең асқақ екі күйі, осы күні «Қаратау шертпесінің екінші тармағы» деп тартылып жүрген күй мен әйгілі «Назқоңыр» осылай шыққан екен. Қазіргі музыкатануда шартты түрде «Қаратау – Созақ күй мектебі» деп аталатын жосық әлі зерттелген жоқ. Белгілі ғалым, қоғам қайраткері Мырзатай Жолдасбековтың айтқаны бар, «Қаратаудың шертпесі сай-сүйегіңді сырқыратады, тұла бойыңды түгел аралап, жан дүниеңді тербейді. Меніңше ұстаздар балаларға нотаны үлестірумен шектелмеу керек, олар күйдің тарихын, табиғатын терең білу керек. Себебі, күй болсын, басқа өнер болсын, бәрі де – топырақтан. Қаратау шертпелері жай ғана репертуар болуға, жүрдім-бардым орындауға көнбейді. Оның сабасы, арнасы, табиғаты басқа, жаратылысы бөлек, ешбір жердің күйіне ұқсата алмайсың» деп.
Міне, музыка зерттеушілерін ғажап қалдыратын Қаратау күй өнерінің осы «басқа табиғаты». Әрине, өнер аспаннан түсе салмайды. Қандай да болмасын өнер түрі нақты арналардан қалыптасады, нақты тарих аясында өрістейді. Қаратау – Созақ күй өнерінің үш арнасын осы қазірдің өзінде атап көрсетуге болады. Олар: біріншісі – 16-17 ғасыр аралығында бойына сіңірген Батыс Қазақстан аспаптық музыкасының дәстүрлері. Екіншісі – байырғы қобыз күйінің машықтары. Үшіншісі – осы күні шартты түрде «шертпе» деп аталатын күй өнерінен ауысқан машықтар. Осы үш стиль шамамен бір жарым ғасыр барысында тамаша синтезден өтіп Қаратау – Созақ күй өнерін қалыптастырған. Бапыш пен Сүгірдің, тіпті күні кеше ғана көз жұмған Төлеген мен Боранқұлдың күйлерінде Дәулеткерей мен Қазанғап күйлерінің елесі жүруі, қобызға ғана тән терциялардың ұшырасып отыруы осыдан.
Ақселеу Сейдімбек «Қазақтың күй өнері» монографиясының Сүгірге қатысты тарауында, оның Баубекпен кездескенін айтады. Бұл өте үлкен дерек. Тәттімбеттің екі-ақ шәкірті болған. Бірі – өзінің туған інісі Жақсымбет, екіншісі – Баубек. Тәттімбеттің төл шәкіртімен кездесуі Сүгірдің өнернамасындағы бірқатар жұмбақ жәйттерді түсіндіреді. Соның бірі – Сүгірдің Тәттімбет күйлерін өте жақсы білгендігі.
Мұхтар Әуезов заманында Сүгірдің үйінде қонақ болып, қолынан дәм татқан екен. Алматыға қайтып келгеннен кейін айтқан екен, «мен тірі Тәттімбетті көрдім» деп. Себебі, Сүгір екі-үш күн бойы Мұқаңа тек қана Тәттімбеттің күйін тартып беріп отырыпты.
Мырзатай аға (Жолдасбеков) бала кезінде Сүгірді өз көзімен көріп, өнерін қалай тамашалағанын төмендегідей баян етеді. «Сүгір ауылымызға үш рет келді. Жазда, жайлауға келетін. Шағын денелі, қағылез адам. Үстіне шибарқыттан китель, басына қырғыз қалпақ киіп жүретін. Бір жылы ауылымызға кілең дәулескер күйшілер жиналып қалды. Мәді Шәутиев, Әйтпембет, Шәмшілда деген болды, Боранқұлдың ұстазы, Қалыбектің Зиябегі деген болды, Сүгір болды. Осы кештегі тамашалаған өнерім бүкіл өміріме ұмытылмас естелік болды. Біріне-бірі жол беріп, кезектесіп шапқан жүйріктер. Ойпырмай, Сүгір сонда тапжылмай, шаршамай тартады. Он екі мүшеңді талдырады. Солардың бәрі де кетті ғой. Қазір ойласам, көрген түстей. Кейде, сол, болды ма, болмады ма деп те ойлаймын. Әрине, болды ғой. Кейінгі заманда қалғаннан соңғы әсері ғой. Осыны көрген адамның жүрегінде, «бүгінгі ұрпақ, келер ұрпақ сондай бола ала ма, әлде біздің көргеніміз сағым құсап бақиға кете ме» деген қайғы ұялап, жегідей жейді екен».
Мен Төлеген Тоқбергеновтың баласы Рамазанмен КазПИ-де бірге оқыдым. Бірінші жылы-ақ Төлеген ағаның шаңырағымен туыс адамдай араласып кеттік. Шешесі – Зейнеп әжемізді қолына алған. Терезесі Пастер көшесіне шығатын шағын бөлмеде, намазын оқып, шайын ішіп отыратын. Көп үндемейді. Күндердің күнінде ол кісі Сүгірдің өте жақын ағайыны екені аян болды. Асқар аға (Сүлейменов) ол адамды «Ханым ием» деп аса құрметтейтін. Бірде қоярда қоймай Сүгір туралы әңгіме айтқызды.
– Ағамыз керемет кірпияз, кіді адам еді, – деген сонда Зейнеп әжеміз, – Жасаған затыңың оған ұнауы өте қиын болатын. Әйелдер жарысып домбыраның ішегін иіреді. Иіргендерін ағамызға апарып береді. Бір құралы болды. Соған өлшеп көреді. Жақсысын, дұрысын алып қалатын. Дұрыс болмаса, қайтадан иіріп алып кел деп қайырып беретін. Басқа домбырашылар бір тағатын ішек іздеп жүргенде, ағамыздың үйінде ішек деген бумасымен жататын. Әйкен деген домбырашы болды. Бірнеше рет келді. Екеуі апталап күй шертісетін. Ағамыз керемет еді ғой. Одан кейін, домбыраны ондай шалған адам баласын көргеміз жоқ.
Ықылас ұстаз ретінде Сүгірдің танымының қалыптасуына зор ықпал еткені байқалады. «Жолаушының жолды қоңыры», «Ыңғай төкпе», «Назқоңыр» сияқты Сүгірдің күйлерінде Қорқыттың ахиреттік философиясының жүруі, бұл сөз жоқ Ықыластың ізі. Сүгір, ұлы ұстазының жанында қанша жүрді, қанша қанықты, оны анық айту мүмкін емес. Алайда, Сүгір өрнегін алғаш тамашалаған адамның өзі оның қобыз сырын жете танып меңгергенін бірден ажыратады. Себебі, қандай да болмасын өнер түрін кемел таныған адам ғана жүрегі дауалап қағиданы бұза алады, жаңадан қағида қалыптастыра алады. Бір ғана қарапайым мысал келтірейік. Әлемдік музыкада «минор» және «мажор» деп аталатын екі әуен үлгісі бар. «Минор» көп жағдайда қайғылы шығармалардың әуені. Батыстың кейбір музыкатанушыларының айтысына қарағанда «минор» – жасанды әуен. «Мажордан» кейін жаратылған, жасы кіші жүйе. Ал «мажор» алқоңыр асқақ шығармалардың тұғыры. «Мажор» менен «минордың» арасы өткел бермес ұшырым құздай. Екеуінің басын қосу өте қиын. Екі әуенді шеберлік арқылы қосуға болады. Бірақ ол қосындының шеберлік қана екені бәрібір көрініп тұрады. Қазақ күйінің тарихында бұл екі әуен бірнеше шығармада ғана өздерінің бітімімен жымдасады. Сондай шығармалардың бірі – Қорқыттың «Қоңыры». Содан соң, асылық айтты демеңіз, «минер» менен «мажор» шеберлік арқылы емес, табиғатымен жымдасқан сирек шығарма – Сүгірдің «Назқоңыры».
Сүгір Мәпрузаға үйленеді. Алайда көп ұзамай аяулы жар, әлдебіреудің көзінің сұғы тиіп қайтыс болады. Біз Сүгір мен Мәпруза екеуінің қалай бақұлдасқанын білмейміз. Енді ешқашан білмейміз. Алайда Сүгірдің осы дүниеде отырып-ақ Махшар күй кешкенін оның бітімі бөлек екі күйінен танимыз. Ол – «Қаратау шертпесінің екінші тармағы» (Жанғали Жүзбаев күйдің осы шұбатылған ұзын есімін пайдаланады. Мүмкін Сүгірдің табиғатына келетіндей етіп бұл күйге ықшамдап басқа ат ойлап шығару керек шығар) және «Назқоңыр». Аталған екі күйді хронологиялық тұрғыдан пайымдау, яғни қайсысының бірінші, қайсысының екінші шығарылғанын ажырату мүмкін емес. Себебі, екеуі де бір қасіреттің төңірегінде шығарылған, екеуі де бір стихияда тұр. Тек, аталған шығармалардың, қайғы тарқағаннан кейін, арада біраз уақыт өткенде барып дүниеге келгенін шырамытуға болады. Бұл екі күй қазақтың махаббат лирикасындағы ең айтулы шығармалар. Күй өнеріндегі асықтық, ынтызарлық сөз болғанда, ең әуелі ел ішіне «Көкейкесті» деген атпен тараған Тәттімбеттің «Жантелім» атты хусни әуезі еске оралады. Тәттімбет бұл күйді өзінің қосыла алмай кеткен сүйген жары Ақсұңқарға арнапты. Сүгірдің екі күйі осы «Жантеліммен» бой таластырып тұрған шығармалар. Көркемдік түйсіктер сыртқы дүниеге шыққанда ғана тарам-тарам болып бөлінеді. Ал адам жанының түкпірінде тұрғанда барлығы – бір түйсік. Сол себепті қазақ домбырашылары күй менен сөздің рух түбінде әлі бір-бірінен ажырамай тұрған кезін тани алатын қабілетке жеткен, сол қабілетті, сол өнерді заманнан заманға жетілдіріп, өркендетіп отырған. «Домбыра сөйлейді» немесе «күй сөйлейді» деген тіркестер сол өнерден қалған. Мысалы, Шымкент, Әулие Ата қазақтары домбырашыдан бір күйді өтінгенде, «сол күйді айтшы» дейді. «Шертші» емес, «тартшы» немесе «орындашы» емес – «айтшы». Сол себепті қазақтың күйшілері күйді сөзге жақын қылып шығарады. Сол себепті олар домбыра тартпайды – әңгіме айтады.
Сол себепті қазақтар жақсы домбырашыны «айтқыш екен» деп мақтайды. Бұл ең жоғарғы баға.
«Қаратау шертпесінің екінші тармағы» Мәпрузаның қазасына шығарылғанын айттық. Ұлудың бойындағы дерттің сыртқа гаухар болып шығатындығы сияқты, Сүгірдің қасіреті көздің жауын алатын асқақ күйге айналған. Күйді тыңдап отырғанда «А, дариға! Мәпрузаға деген менің ғашықтығым осындай еді ғой. Не керек…» деген отты күрсініс аралас қамрықты сөзді анық естисіз. «Назқоңырда» «минор» менен «мажордың» біте қайнасып астасатынын айттық. Алғашында төменгі буында, басын тау мен тасқа соққан қайғы мен қасірет. Содан соң жоғарғы сағада таңғажайып құбылу. Арылмастай көрінген қайғы кенет… тыншып, ақырында салиқа мен сабырға айналады. «Бағым сен едің… Маңдайыма сыймадың… Заман өтті… Арсыз көңілім бұл қайғыны да жеңді… Кеш мені…» дейді Сүгір. Осылайша Мәпрузаның әруағынан күймен кешірім сұрайды. Осылайша «Назқоңыр» дұға дәрежесіне көтерілген.
Мен көп көрген адаммын. Мен күй өнерінің талай тұңғиығына батып, талай шыңына шыққан адаммын. Мені таңқалдыру қиын. Сүгір мені таңқалдырды. «Назқоңырды» қисапсыз тыңдадым. Мұндай күйді шығару қалай мүмкін деген ой көкірегімді талай рет билеген. Күйдің өнбойынан Сүгірдің қолтаңбасы, төл мәнері сайрап көрініп жатыр. Бұл күйдің Сүгірдікі екенін Төлеген мен Генерал ақсақалдар да, Жанғали сияқты авторитеттер де куәландырады. Бұл тарапта, ешқандай дау тумайды. Алайда, мен «Назқоңырды» Сүгірдің шығарғанын білмесем, онда бұл күйді біреу дайын күйінде қазаққа әкеліп бере салды дегенге көбірек сенер едім. Мұндай күйді қалай ойлап шығаруға болады? Сезім сырын осынша білу қалай мүмкін? Осындай ауыр күйзелісті қалай айна-қатесіз дыбыс тіліне аударуға болады?
Құрметті оқырман сіз мені осы сұрақтарға жауап бере алады деп ойлайтын шығарсыз. Үмітіңізді ақтай алмадым. Себебі, білмеймін.
Қазақ «арсыз көңіл» дегенде арсыздықты айтпайды, адамның қандай қайғыны болса да жеңіп, алға, жарыққа ұмтылатынын, келер күннен ешқашан үмітін үзбейтінін, тіршіліктің ұрпақтан-ұрпаққа осылайша озатынын, өмір дегеннің осы екенін айтады. Бар білетінім, Сүгір «Назқоңырда» адамның осы өскелең мінезін, қайтпас қажырын бейнелеген.
Енді «Сүгірдің «Телқоңыр» күйін әңгіме етейік. Сүгірден кейін бұл күйді жалғыз Төлеген ақсақал тартатын. Қазір оқу программаларына енген бұл күйді екінің бірі орындайды. «Телқоңыр» бағзы заманнан келе жатқан қазақтың қастерлі күйі. Нұсқалары көп. Әр өлкенің өз «Телқоңыры» болған десек, артық айтқандық болмас. Күйдің аңызы, азынаулақ ерекшеліктеріне қарамастан, ортақ нұсқадан өрбиді. Құлыны өлген биеге, енесі өліп жетім қалған құлын телінеді. Домбырашы күй тартады. Бие күйге иіп, бөтен құлынды бауырына алады, ақыры өз төліндей көріп кетеді. Міне, қысқашалап айтқанда күйдің шертетін хикаяты осындай.
Шынымды айтайын, есейіп ержеткеннен кейін мен бұл әңгімеге сенбейтін болдым. Бізге айып жоқ. Үйде домбырашы шалымыз отырды. Бірақ совет мектебі шалдың айтқанына кереғар тәрбие берді. «Телқоңырдың» аңызы маған өмірде болмаған ертегідей елестейтін.
Кейіннен Асқар ағамен араластық. Айтқанымыз бір жерден шыға бермейтін. Кейде дауласып қалатынбыз. Осы даулардың бірінің тақырыбы – аталмыш «Телқоңыр» болатын. Асқар аға Сүгірдің басында болған нақты оқиға дейді. Тәкен Әлімқұловтың «Телқоңыр» әңгімесі осы сюжетке құрылған дейді. Ал мен Тәкен Әлімқұловтың «Телқоңыры» әншейін тамаша аңыз, өзінің ұлы жерлесіне қойылған ескерткіш деймін. Түсінісе алмадық. Бұл оқиғаны өзіңіз көрдіңіз бе деймін. Жоқ, көргем жоқ дейді Асекең, бұл мен туғанға дейін болған жайт екен, көргендерден естідім дейді.
Күндердің күнінде менің бүкіл дүниемді төңкерген оқиға болды. 90-шы жылдардың басында телевизордан бір ғылыми – көпшілік фильмді тамашаладым. Орыстың этнограф-фольклористері Моңғолияда түсірген екен. Фильмнің басында бір орыс әйел, қазір сіздер моңғолдардың, енесі өлген ботаны басқа түйеге қалай телитінін көресіздер деді. Жүгіріп барып телевизордың алдына отыра қалдым. Моңғолдар ботаны әуелі түйеге құр теліп көрді. Алайда түйе адыраңдап бөтен төлді маңайына да жолатпады. Содан соң, моңғолдың қобызға ұқсас хур деген аспабы алдырылды. Хуршы қобызын түйенің өркешіне іліп, шалғымен ішекті ақырын сүйкеп, желдің ызыңдағанына ұқсас дыбыстар шығара бастады. Түйе аз тұрып, содан соң дыбысқа елеңдей бастады. Күйші өте шебер екен. Ызың ақырындап әдемі күйге айналды. Содан сой күйші хурды өркештен алып, енді малдас құра отырып, күйді бұрынғыдан ары егілтті. Міне, қызық! Бір кезде түйенің аузы дөңгеленіп, көзінен моншақ-моншақ жас төгілген. Осы кезде оператор камераны түйенің желініне тақау апарған. О, керемет! Желіннің үрпінен баданадай бір тамшы сүттің шыққаны анық көрінді. Содан соң тағы шықты. Жерге тамды. Тағы шықты. Осы кезде моңғолдардың біреуі ботаны әкеліп тели қойған. Ағыл-тегіл жылап тұрған түйе бөтен ботаны өркешінен аймалап, құйрығынан иіскеді.
(Жалғасы бар)
