Әуезов көшесіндегі №1 үй. Шолпан-Атаға барғанда

Кәсіби гидтердің аздығынан, Ыстықкөлдің айналасына экскурсияны қырғыз таксишілер жасап жүр. Алматыдан шыққанда негізгі жоспардың бірі Ыстықкөлдегі Әуезовтің үйіне бару болатын. Апаратын кісі тез табылды.

— Әуезовтің үйі ме? Болды апарамыз, – деген елуден асып кеткен кісі аса сенімді дауыспен. Бірінші кездескен қырғыздың «Әуезов кім?» деп сұрамағанына ішіміз жылып-ақ қалған. Әуезовтің үйіне бізден бұрын да қазақтар барып жүреді екен ғой деп ойладық.

Қызық ертеңіне болды.

Шолпан-Атадағы орталық музейге тоқтады да, «ал, келдік» деді. Бізге керегі орталық музей емес екенін айтып, Әуезовтің салғызған, тұрған үйі бар екенін жан-жақтан айтып түсіндірген соң ғана музейден жөнін біліп, жолын сұрап шықты. Содан біраз адасып жүрдік. Жол-жөнекей кездескен кісілерден сұрайды, ешкім білмейді. Келе жатқан көшеміз – М.Әуезов көшесі. Көше, кейін сұрап білсек, қаладағы ұзын көшелердің бірі саналады екен. Бірақ тар әрі бұлың-бұлың.

Әуезовтің үйі – осы көшенің тұйықталған жерінде, дұрысы, басталған жері (рет саны бойынша). №1 үй. Біз түс ауа барғанбыз. Есігі жабық. Қаққанмен ешкім ашпады. Ағаш қоршаудан қарғып өтіп, аулаға кірдік. Әй деген, қой деген жан жоқ. Ауласы, үйі сол салынған күйі сақталған сияқты. Музей-үй дегеннен гөрі, біреудің саяжайы дегенге ұқсайды. Жер көлемі аса үлкен емес, арыда алма, тағы бір ағаштар өсіп тұр. Ауланың сол жақ қапталын ақ қайыңдар көмкеріпті. Төртеу. Пансионатта бұл жақтың қайыңдарының жуандау келетінін байқағанбыз, мынау да сол. Үйдің кірер есігінің сол жақ маңдайшасына бұл үйде 1958-61 жылдары қазақ жазушысы Мұхтар Әуезовтің тұрғанын, сосын, үйдің 1970 жылы Қазақ ССР-іне берілгені туралы орыс тілінде жазылған тақта тұр. 

Бұдан арғы жоспарымызда кемемен көлдің ортасына шықпақ болғанбыз. Әуезов өмірінің соңында тұрған үйдің терезесінен сығалап, есігін ашпай қойғанына налығандай, жөнімізге кеттік. Біздің бұл қуыста не іздеп жүргенімізбен шаруасы жоқ, такси-гидіміз асықтырып әлек. Кемеге де міндік, капитан 100 метрлік тереңдікке барып, суға түсуге рұқсат берді. Осынша терең суға түсіріп жатқанымен шаруасы жоқ, кеменің иелері бейқам. Суға жүзе алам деген адамға кеудеше бермейді. Кеудеше кигендерді де көп қақпайлағанын көргенжоқпыз. Көлдің ортасы деген әшейін сөз ғой, жағадан асса 5-6 шақырым алыстаған шығармыз. Ұзындығы (178 км) мен енін (60 км) шарлап шығу үшін біраз уақыт керек екенін сонда ұқтық. Көл сол күйі, көз алдыңда көкжиекке дейін созылып алып, жатты да қойды. Күн тынық, әлсіз дірілдегені болмаса, толқын жоқ еді.

Әуезов үйіне қайтар жолда тағы соқтық. Дәм тартыпты, – музей-үйдің қызметкері іште жүр екен. 

Үй 1957 жылы салыныпты. Әуезовке Қырғыз үкіметі алдымен жер сыйлапты. Жерді Қырғызстанның кез келген жерінен өзі таңдап алуына болады. Жазушы көп ойланбай-ақ осы Шолпан-Атаны таңдапты. Қызығы, ол кезде бұл Шолпан-Ата қаласы жоқ, бірді-екілі үйлер болмаса иен жатқан жер екен. Әуезов өзі келіп, көлдің көзге жақсы көрінетін жерін таңдапты. Үйді өз ақшасына салғызған. Таныстырушы әйелдің айтуынша, ол жылдары мұндай үй – ең мықты үй есептелген. Оны өзіміз де шамалап тұрмыз, кіре беріс кең зал, жатын үй, жұмыс бөлмесі, тағы бір бөлме, асхана, дәретханасы бар, бірнеше есігі бар кең үй. Бірақ қай бөлмеге бас сұқсақ та сәресіп тұрған кітап. О баста жазушының жеке қорынан алынған кітаптар болар деп ойлағанбыз, сөйтсек, бұл үй қазір музей-үй емес, музей-кітапхана екен. Қаланың меншігінде. Оқырмандар келіп, кітап алып кетіп оқиды. Оқу залы жоқ. Төргі, жазушының жұмыс бөлмесі ғана сол күйінде сақталыпты. Төрде жазу үстелі, жұмсақ орындық, бер жақта ағаштан тоқылған тербелмелі кресло, тағы басқа заттар бар. Жазу үстелі тура көлге қараған терезенің алдына қойылған. Қазір құрылыс қаптап кеткен, көл көрінбейді, ал, ол кезде бұл жерден көлдің сұлу көрінісі ашылатын болған. Жазушы жасы ұлғая бастаған шағында жанға тыныш, көзге сұлу осы бір жерде алаңсыз демалып, тыныш жұмыс істеуді, бейбіт өмір сүруді ойластырған сыңайлы. Бірақ аяқталмай қалған «Өскен өркеннің» кейбір тараулары болмаса, бұл үйде жазушы анау айтқандай ештеңе жазып үлгермей кетіпті. Бұл бөлмеге бізді кіргізбеді. Біз түгілі, «жазушының ұрпақтарын да кіргізбеймін», дейді.

Кіре беріс кең залдың төргі жағы Айтматовқа арналыпты. «Айтматовты әлем оқиды» деген айдармен шет тілдердегі кітаптары, өзге де суреттері бар. Босаға жақта Әуезовтің суреттері, түрлі кездесулер, отырыстар, қырғыз жазушыларымен басқосулардан естеліктер… Тағы бір шағындау бөлме қазақ драматургиясы мен театр өнеріне арналған. Мұнда да әртүрлі суреттер мен көріністер. Қысқасы, қазақтың әйгілі жазушысы тұрған үйді бұзып тастауға немесе өзге біреуге өткізіп беруге болмайтындықтан, музей «жасауға» мәжбүр болған жайт аңғарылады. Жазушы өмірінен сыр шертер экспонаттар аз, тіпті жоқтың қасы. Сол себепті, бос қалған орындарды бірдеңемен толтыру керек болғандықтан, Айтматовты, қазақ театр өнерін, одан кейін кітапхананы ойлап тапқан сияқты. Әйтпесе, кітапхана дей қоярдай емес, кітап қоры да шамалы (2000-нан асар ма екен?). 

Шыңғыс Айтматов осыдан 20 жыл бұрын келіпті. Одан кейін бас сұқпаған. Президент атаулыдан жалғыз Отынбаева келіпті. Қазақ жазушылары мен атқамінерлері келіп тұратын көрінеді. Жазушының ұрпақтары жыл сайын жазушының туған күні қарсаңында арнайы келеді. Осыдан біраз жыл бұрын Қазақстан президенті Назарбаев пен Қырғызстан президенті Бакиев Ыстықкөлде кездескендеосы үйді де көрсету жоспарда болыпты.

— Қолымызға гүл ұстап, ауланы тазалап, көшені босатып, күні бойы күттік. Келмей кетті...

«Қандай проблемалар бар музейге қатысты?» деген сұрағымызға: «Айтпаймын», – деп жауап берді. «Айта-айта шаршадық», – дейді. Айтқанмен түк шықпайды. Күзетші жоқ. Бір ғана қызметкер әйел жұмыс істейді. Бұрын төрт адам істепті, «қазір үйге кетерде жазушының үйін Құдайға аманаттап кетеміз, басқа амал жоқ», – деп қалды. Қазақтың атқамінерлері де, ақын-жазушылары да келген сайын музейді жақсылап қолға алатынын айтып кетеді екен. Бірақ одан кейін хабар жоқ.

Кітапханашы осындай уәделерден жалыққан адам. Қазір Әуезов көшесіндегі жабайы жайма базарда мәліш сауда жасайды. Көлге түсетін киім-кешек, көйлек-дамбал… Біреу-міреу іздеп келсе, саудасын тастай салып жүгіріп келеді екен.

«Негізі, адамдар келіп тұрады, көбіне кітап оқитындаркітап алу үшін» дегеніне де онша сене алмадық. Бұл сапардан ең бір жақсы пайда тапқан біздің таксиші болды ғой деймін, кетерде бұл үйдің қазақтар үшін ерекше маңызы бар екенін біліп, кітапханашы әйелдің телефон нөмірін жазып алып жатты. Сұңғыла неме «Әуезовтің үйіне апарам» десе, қазақтардан «клиентінің» көбейетінін ұққан сияқты. Гид-таксиші әбден кетерде бізге көңілі түскен түрмен: «Оказывается, Әуезов – ақын екен ғой», – депті (өзім естімей қалдым). «Ақын емес, жазушы. Шыңғыс Айтматовтың ұстазы». «А-а, Айтматов… Білем-білем», – деп сәл бөгеліп: «Айтматов та ақын болған ба?» деп сұрапты. Ал, бұл кісі маған бір күн бұрын кемеге шыққанда Ыстықкөл туралы елдің ішінде айтылатын аңыздардың көп екенін айтқан. Тіпті мен кеткенше жақсылап бір айтып берем деп уәде де берген...

Көл жағалап жүріп, тек тіршіліктің, тиын сауудың ғана құлы болып кеткен, ешқашан «білмеймін» деп айтпайтын, жолап кеткен адамынан бірдеңе «сындырып» қалуға тырысатын «экскурсовод» байкелер «адамзаттың Айтматовын» білмейді дегенге бұрын айтса сенбес едім-ау...

2019 жыл