Осы күнгі атом энергетикасының артықшылықтары әр ел үкіметіне мен сарапшылар қауымы үшін белгілі нәрсе. Бірақ, халық күн сайын дерлік радиационалды технологияны қолданып жүрсе де, жаңа АЭС салу туралы сөз болғанда, радиофобияға беріліп кетеді. Қазіргі уақытта заманауи станциялар табиғи апаттарға да, қолдан жасалған қауіп-қатерлерге де төтеп бере алады.
Қазақстанда радиофобия ең алдымен КСРО-ның ядролық мұрасымен, оның ішінде Семей полигонына байланысты пайда болған деуге болады. Одан кейін Чернобыль (1986) мен Фукусимадағы (2011) АЭС-тердің апатқа ұшырауы үрейді асқындыра түсті. Осының да әсері болар, қазір қазақстандықтар тексерілмеген алып-қашпа ақпараттардың өзінен қорқады. Мәселен, 5G телефон мұнарасы немесе медициналық рентген аппараттарыны өмірге қауіп төндіретін радиация таратады деген әңгіме. Сөйте тұра, біз радиациялық технологиялармен күн сайын ұшырасатынымызды байқамаймыз. Қазақстанда медициналық құралдарды стерильдеу үшін де, ауылшаруашылық өнімдерін даярлау үшін де радиациялық технолгиялар қолданылады ғой. Тіпті, 2023 жылдан бастап азық-түлік өнімдерін ион сәулесі арқылы өңделмек (өнімнің сақталу мерзімін ұлғайту және қауіпсіздігін арттыру).
АЭС салу туралы мәселе қазақстандықтар тарапынан өте ауыр қабылданады. Негізінен, ең басты қауіп – АЭС тұтынатын жанар-жағар май қауіпті жарылыс болған жағдайда айналаға тарала ма деген қауіптің төңірегінде. Бірақ, мұндай жағдайдың болуы мүмкін бе деген мәселе талқыланғанда заманауи қауіпсіздік саласының жетістіктері ескерілмейді. Қазір атом қуаты халықаралық қауіпсіздік агенттігінің тұжырымдамасына сәйкес, бұл тараптағы қауіпсіздік пен тұрақтылық әлдеқайда күшейтілді. Еске салайық, 2011 жылы 11 наурызда Азия континентінде жер сілкінісі болып, цунами туғызған. Ол «Фукусима-дайити» атом электр станциясын қозғап кетті. Нәтижесінде, радионуклид төгілген, бірақ, ғалымдар мұның денсаулыққа қатысты радиациялық әсері болмағанын анықтады.
Қазіргі уақытта компаниялар Фукусима станциясында қолданылып келген реакторды (BWR-ІІ) падаланбайды. Қазір әлемде реактордың IV буыны жасақталып жатыр, III+ буыны сәтті пайдаланылып жүр. Оны жасау кезінде бұрын орын алған жағдайлар мен болуы мүмкін қауіп-қатер ескерілген. Қазір активті және пассивті қауіпсіздік жүйесі бар, кез келген апатты жағдайда реакторды қауіпсіз күйге ауыстырып, автоматты түрде ядролық қозғалысты тоқтатады. Заманауи АЭС-тер шахтаның қирауына, реактор корпусы бұзылған жағдайдың өзінде ядролық жағар майды топыраққа сіңуіне жол бермейтін технологияларға негізделіп жасалады.
2021 жылдың соңындағы мәліметтерге сүйенсек, осы күнге дейін 32 мемлекетте 442 атом энергетикалық блок пайдаланылыпты. Атом генерациясы көлемі бойынша АҚШ, Франция және Ресей сияқты АЭС технологиясы бар елдер көш басында тұр. Бүкіләлемдік ядро ассоциациясының мәліметі бойынша, әлемде бәрін қосқанда 57,4 ГВт қуаты бар 56 жаңа реактор салынып жатыр. Бұл салаға жаңадан қосылып жатқандар арасында Түркия, Беларусь, Бангладеш, Египет және БАӘ бар.
«Семей сынақ полигонына келсек, онда ядролық қару қолданылған, ал оның бейбіт атоммен қатыстылығы өте төмен. Заманауи атом реакторлары Чернобыль мен Фукусимадағыдан әлдеқайда қауіпсіз. Қазіргі уақытта АЭС-тердің тең жартысына қауіпсіздік жүйесі мен физикалық шектеу енгізілген. Ал, ол өз кезегінде, апат орын алды деген күннің өзінде, радиоактивті заттардың атмосфераға таралуын тежейді», - дейді ҚР Ұлттық ядролық орталығы директоры Ерлан Батырбеков.
АЭС жобалаушылары апаттық жағдайларға арналған қауіпсіздік алгоримдерінен бөлек, болуы мүмкін үлкен апаттарды да есептейді. Жоғарыда айтылғандай, жобалық апаттар кезінде қауіпсіздікті қаптамасыз ету жүйесі арқылы қауіпсіздікке нақты деңгейде кепілдік берілген.
«Қазақстан атом электр станциялары» ЖШС бас директоры Тимур Жантикиннің айтуынша, заманауи станциялардың ІІІ және ІІІ+ буынының мүмкіндігін ескерсек, 10 млн жыл ішінде бір ғана апат болуы мүмкін. Ол, сондай-ақ, апатты жағдайдың кез келген кәсіпорын мен электр станцияларында да болуы мүмкін ғой дейді.
«Мысал үшін айтар болсақ, атом станциясының қауіпсіздік деңгейі авиациялық тасымалдаудан әлдеқайда жоғары. Сіз атом станциясындағы апаттан гөрі, жол-көлік оқиғасына бірнеше есе көп түсуіңіз мүмкін. Қазіргі салынып жатқан реакторлардың 90 пайызы сумен салқындату жүйесі бар ІІІ және ІІІ+ буынға жатады», - дейді сарапшы.
Ерлан Батырбеков те заманауи реакторлардың ең ауыр деген сыртқы факторларға төтеп бере алатынын айтады. Оның сөзіне сүйенсек, ІІІ және ІІІ+ буынға жататын реакторларда апат орын алды деген күннің өзінде радиоактивті заттардың атом станцияның аумағынан шығып кетпеуін болдырмайтын көптеген шектеулер қойылған. Сондай-ақ, апатты жағдайда жұмыс істеу алгоритмдері қалыптасқан. Тағы бір айта кетерлігі, реактордың сыртын қоршап тұрған контайнмент аталатын қорғаныс қабаты бар. Оны тіпті тура келіп соғылған ұшақ та бұза алмайды дейді сарапшы.
