Бүгін Әбіш Кекілбаевтың туған күні

Бүгін алаштың айбоз абызы Әбіш Кекілбаевтің туған күні екен.

Қазақ әдебиетін кі­реуке қардың астынан гүл атқан жауқазындай дүркірете жасартып, жаңғыртып жіберген алпысыншы жылдардағы жаңа толқынның тоғанақты көш ке­руенінің бұйдасын уысында ұстаған, сонау үш қиян тараптан, Маңғыстау түбегінен келген маңдайы жарқыраған қаршадай бала Әбіш болатын. Мұхтар Әуезовтің науша студент Кекілбаевтің ба­лауса сауалдарына жазбаша жауап беріп, «Лениншіл жас» газеті бетінде сұх­бат жасауы да тұлпар болар тай­ды шашасынан ұстап, кекілінен та­раған кемеңгерліктің үлгісі, абыз­дық сәуесі еді.

Әдебиеттегі Әбіш әлемі - ұлтының тілі, үні, ділі, діні, тінімен үй­лес­кен қалың еліне тарту етілген – ба­ға жетпес қазына. Бұл – әлемдік әде­биеттің мың бояулы өрнек жібін өзі­нің ұлттық ой станогінде иіріп, көр­кемдікпен кестелеген сөз өнері. Ол қай тарапқа, қай тақырыпқа салса да, ойы таусылмайтын, сөзден тосылмайтын, қаламының құнары қағаздың бетін нұрландырған сөз зергері болды.

Алаштың айбоз абызы әдебиеттің барлық жанрында еселі еңбек етті: поэзия, проза, көсем­сөз, сын, сапарнама, тіпті ғылыми зерт­теулермен арнайы айналыспаса да поэзия мен прозаның теориялық таби­ғатын түсіндірген қыруар құнды еңбектерді тынбай жазып, артына мол мұра қалдырды. Ал түрлі қоғамдық-мем­лекеттік сұраныспен рухани-саяси іс-шаралар кезінде түйіліскен келелі мәселенің түйінін тарқатып жасаған баяндамалары, жарыссөздері, ой-толғаныстары, керек болса, табанда тауып айтқан шешендік шиырлары оны классикалық әдебиеттің өкілі ретінде атауға, жазушы деп тануға тарлық етеді.

Ол – қайраткер тұлға, ақылман ойшыл, қарымды қаламгер, ғұлама-ғалым, шежіре-шешен. Ол – Сеңгірбайұлы Мұрындай төкпе жыраул­ардың, Абыл сынды ақтаңгер күй­ші­лердің ақ домбырасының ша­на­ғынан төгілген эпикалық-әп­саналық інжу-маржандарды көркем прозаның көкорай сұлулығымен көмкеріп оқырманға тарту еткен, ес­те жоқ ықылым замандағы түркі ми­фологиялық кодын ұрпақ санасында тірілте алған шандоз. Ол – бая­ғының билеріндей саңқылдап сөйлеп кеткенде түйдек-түйдек көркем ой орам­дары мен кестелі сөздері екпіні жолындағысын жайпап өтетін тау суын­дай ағыны қатты арынды ділмар! Оның болмысы мен бітімінің сымбат-сыры маң дала төсіндегі Үстірт сияқты оқшау болса, мінез-сезіміне буыр­қанған Каспийдің көкшулан тол­қыны мен Тұран ойпатының сал­қар кеңдігі тән еді. Міне, осы асыл қа­сиеттердің бәрібір алып тұлғаның бойында шоғырланса, алты қырлы дүр-жауһардай жарқырайды.

Көптеген қаламгер сияқты Әбіш ағаның да әдебиетке өлеңмен кел­гені белгілі. Ол жан түкпіріндегі сырларын, көкейіндегі көркем ойларын өлеңмен өрнектеді. Сонау студент кезінде жазған «Махамбет» поэ­масы жастардың ортасында азаттық рухын шалқыта жырлауымен резо­нанс тудырғанымен, толығымен жариялануына шектеу салыныпты. Ке­меңгер Кекілбаев келе-келе көшелі про­за мен кесімді көсемсөз саласында кеңінен көсілер шаққа жеткенде өлең­ді жанынан тастаған жоқ, қасиетті де киелі өнермен арасын суытқан емес. Ағаның аңқаңды аңызақ аптап кеп­тірген елсіз, қу-медиен далада тір­шілік нәрі болып қарсы алдыңнан кезі­гер зәмзәм сулы құдық туралы «Шыңырау» өлеңі «Шыңырау» повесінің әу бас­тағы лейтмотиві екенін аңдайсың. Кейінгі «Үркер» мен «Елең-алаң» эпо­пеяларының да, басқа да хикаят, роман­дардың бастауларын 60-жылдардағы «Обалар», «Қанжар», «Түйелер», «Археолог», «Бағзы ба­ба­ларға ода» тәрізді өлең­дерден іздеген жөн. Өлеңдерінің өзі­нен суреткерлік бояу аңқып қоя беретін Әбекеңнің қай-қай шығар­масы да терең талдау-тәпсірлерге сұранып тұрғаны анық.

Әрине, Әбіш аға – ең әуелі қара сөз­­дің қасиетін терген жампоз жазушы. Ол «Күй» хикаяты арқылы сонау 1966 жылы әлемдік әдебиет кеңістігіне кейіннен философиялық-әлеуметтік терең мағынаға ие болған Мәңгүрт образы мен категориясын алғаш рет әкелді. Жадысы өшкен ұрпақтың, тарихы мен танымынан айырылып, өз халқына өзі жау болатын буалдыр саналы, будан буынның тақсыретін шоң Шыңғыс Айтматов 1980 жылы жа­риялаған «Ғасырдан да ұзақ күн» романында күллі адамзат баласына дабыл қаға жаңаша түсіндіріп-түйсіндіріп әй­гілеуін ұлылар арасындағы үндестік-үйлес­тік деуге болады.

Әбіш Кекілбаев публицистикасы – ұлт зердесінің өлшемі. Азаттықтың ақ таңын «Ойдағымыз болды, ортамыз толды» деп тебіреніспен қарсы алған ол бостан еліміздің тұғырын бекітіп, бо­лашағын пайымдап, тәуелсіздікті тия­нақты дәріптеп насихаттау үшін саналы түрде қоғамдық өткір сұра­нысқа ие жүрдек жанр көсемсөзге бет бұрады. Ол расында бағзы мен ба­қиды жалғастырып жатқан сара жолдың үстінде бізді кемеңгерлік тағылымымен сусындатып отыратын теңдессіз ұлттық құндылықтардың ай­насы іспетті.

Адамзаттың арғы-бергі өткені ке­шегі күндей санасында сайрап тұрған Әбіш Кекілбаев – тарихи тақырыпта көл-көсір терең білім иесі. Ол қай тарапқа, қай тақырыпқа салса да, ойы таусылмайтын, сөзден тосылмайтын, қаламының құнары қағаздың бетін нұрландырған сөз зергері болды.

«Мен әдебиетші болмасам, сая­сатқа келмес ем. Суреткер болмасам, күрескер де болмас ем» деген сөзі Әбіш Кекілбаевтың өмірлік кредосы, айнымас ақиқаты еді. Әдебиеттің баст­ы мұратын қоғам үшін шынайы тарихи сана, халық үшін шынайы ұлттық сана, адам үшін шынайы аза­маттық сана деп білген кемеңгер Ке­кіл­баев публицистикасының басты ұстыны – елшілдік, мемлекетшілдік. Оның қайраткерлік өмір жолы мен бүтін шығармашылық қызметі осыған тұғыр болып, Тәуелсіздік мұраттарына қуатты сөзімен үн қосуына негіз салды. Сондықтан Әбіш ағаның парасатты қайраткерлігі мен публицистік қаламгерлігі – бір-бірінен ажырағысыз. Сөз бен істің бірлігінің айқын айғағы.

Қазақ халқының байтақ руханиятында, мемлекеттік саяси-қоғамдық өмірінде Әбіш Кекілбаев намымен келіп, абыз болып аттанған даңғайыр дана уақыт пен кеңістіктерден Шал­құй­рықтай құйғыта шауып, бағзы би-бабалардан бізге сарқыт болып жетті, тұлпар тұяқ дүсірімен ел санасын сіл­кіп оятып дүбірлетіп өтті.

Жатқан жері жарық, жаны жаннатта болсын!

Автор: Дархан Қыдырәлі, қоғам және мемлекет қайраткері, ғалым, ҚР парламенті сенатының депутаты

Фото: автор архивінен