Сарапшы: Президенттің көпвекторлы саясаты жемісін беріп келеді

Бүгін Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың ел тізгінін қолға алғанына 6 жыл толып отыр. Осы уақыт аралығында еліміз күрделі кезеңдерден өтті. Алда іргелі міндеттер тұр. Malim.kz сарапшы Амангелді Құрметұлымен бірге сындарлы кезеңдерді саралап көрді.   

- Қасым-Жомарт Тоқаевтың ел тізгінін қолына алғанына алты жыл толып отыр. 2024 жылы Қазақстан Солтүстік және Орталық Азиядағы инвестиция көлемі бойынша көшбасшы болып, 15,7 млрд долларлық жаңа жобаларды тартыпты. Елімізге тартылған инвестициялық жобалардың Қазақстанның дамуына  ықпал-әсері қандай?

- Инвестициялық  жобалардың нәтижесі әдетте ұзақ мерзімге арналады.  Дегенмен, шетелдік инвестициялардың тартылуы түрлі салалардың біршама алға жылжуына ықпал етеді. Мысалы, елімізде көлік құрастырылып жатыр. Кейінгі үш жылда Қытай көліктері Қазақстанда құрастырылатын болды. Сапасы туралы сын пікірлер айтылғанымен, бұл да  – өнеркәсіп. Айталық, «Астана моторс» биылдан бастап 9 түрлі автокөлік маркасын құрастыруға тиіс. Оның ішінде Қытайдың, сонымен қатар хюндайдың Santa Fe деген маркасы,  Мұндай жобалар бірінші кезекте ел қазынасына салық ретінде қаржы түсірсе, екіншіден, азаматтарға жұмыс беру арқылы  мемлекеттің дамуына серпін береді. Бірақ, инвестициялық жобалардың нақты нәтижесін, қоғамға пайдасын саралап, сараптау үшін бірнеше жыл керектігі белгілі.  Алты жылдың ішінде бұл бағытта көптеген өзгерістер жасалғанын көрдік. Мен өзім түркі әлеміне қызығатындықтан, осы уақыт аралығында, нақтырақ айтқанда 2021 жылы Түркияның Қазақстанға құйған инвестициясы алдыңғы 30 жылмен салыстырғанда рекордтық деңгейге жетті.  Яғни Түркия елімізге 680 млн доллар қаржы салды. Бұрын мұндай мөлшерде қаражат тартылмаған.  Мұның барлығы отандық экономикаға пайдасын тигізері сөзсіз. Ал биыл салынатын шетел инвестицияларының пайдасын алдағы уақытта көреміз.  

- Қа­зіргі таңда беделді халықаралық бір­лестікке айналған Түркі мем­лекеттері ұйымы­ның  біздің елдің бастамасымен дүниеге келгені мәлім. Алты жыл ішінде Қазақстан көпвекторлы саясат аясында бауырлас түркі мем­лекеттерімен ынтымақтастық қарым-қаты­нас қалай өрбіді?    

- Әлбетте, түркі мемлекеттері ұйымының әу бастағы атауы Түркітілдес мемлекеттер басшыларының кеңесі болатын. 2010 жылы құрылған ұйымды Түркі кеңесі деп атап кеттік. 2021 жылы Ыстамбұл саммитінде ұйым атауына ие болды. Мұны Қазақстандағы өзгерістермен байланыстырғым келеді. Өйткені, кеңес ұйымға айналғаннан кейін оның жаңа тынысы ашылғандай болды. «Түркі жоспары – 40» деген стратегиялық мақсат қойылған бағдарлама әзірленді. Өзара ынтымақтастықтың жаңа кезеңіне көтерілді. Тоқаев президенттікке келген жылдары түркі мемлекеттерінің бірқатарымен ынтымақтастықтың жаңа деңгейі қалыптасты. Айталық, бұрын стратегиялық әріптестік деп атап жүрсек, қазір бірқатар түркі мемлекетімен одақтастық қарым-қатынастамыз. Мысалы, Әзербайжанмен одақтастық туралы өзара декларация қабылданды. Өзекбекстанмен өзара одақтастық қарым-қатынастар туралы жеке келіссөздер болды. Ол келіссөздерде екі елдің мүддесіне сәйкес келетін көп дүние бар. Осы жылдар ішінде Орталық Азия елдерінің әскери жаттығулары өтіп жатыр. Қазақстан әскері соңғы 4-5 жыл ішінде Түркиядағы әскери жаттығуларға жиі қатысатын болды. Мұны қорғаныс саласындағы жаңа бір кезең деп білемін. Қазақстанның Әзербайжанмен, Өзбекстанмен жеке қатынасы нығайып келе жатыр. Мысалы, Қазақстан Транскаспий дәлізін пайдалануды көздейтін болса, ар жақтағы Әзербайжанмен тығыз қатынас орнату керек екенін біледі. Біз бұл елмен арадағы байланыстарды тереңдеттік. Біз оларға локоматив беретін болсақ, олар бізге танкер беретін болды дегендей көптеген келісім, жобалар бар. Көп жағдайда Орталық Азия елдері, Түркі елдері халықаралық мәселелерге қатысты бір позияция байқатып жүр. Айталық, әр түрлі халықаралық оқиғаларға байланысты БҰҰ Бас Ассамблеясында дауыс беретін болсақ, Орталық Азия мемлекеттерінің позициясы біртұтас болып келеді. Бұл - 2021-2022 жылдардан бері жүргізілген саясаттың нәтижесі. Әлбетте, бұл Қазақстан Президенті өзінің әріптестерімен тығыз қарым-қатынас орнатып, оларды дәл осындай позицияның маңызды екеніне көндіріп, көздерін жеткізді деген ойдамын. Сондықтан түркі мемлекеттері ұйымының аясындағы ынтымақтастық, жалпы түрік интеграциясының жаңа кезеңі болды деп есептеймін. Бұл істе, әлбетте, Қазақстан Президентінің рольі ерекше. Біз қазір өзара сауда-экономикалық, гуманитарлық қарым-қатынастар және басқа да салалардағы қарым-қатынасты нығайтып келе жатырмыз. Тіпті түркі мемлекеттерінің әскери бағыттағы өзара байланысы да жақсарып келе жатыр. Мұны Тоқаевтың президенттікке келген алты жылдағы ауыз толтырып айтатын жетістіктердің қатарына қосар едім.

- Әлемде геосаяси ахуал ушығып тұр.  Ресей мен Украина текетіресі де тыйылған жоқ. Израиль мен Газа секторы арасындағы шайқас та назар аудартпай қоймайды. Осындай сын-қатерлер уақытында Қазақстан Президенті  қандай саясат ұстанып отыр?   

- Әлбетте, халықаралық геосаяси жағдайларға байланысты Қазақстан Президентінің ұстанымын білеміз. Қазақстан 6 жылдың ішінде және бұрын да БҰҰ нормаларына, жарғылары мен қарарларына айрақша назар аудару керек екенін алға тартатын. Соңғы жылдары біз бұл позицияны айқын байқататын болдық. Қ.Тоқаев 2020 жылдың күзінде Қарабақта соғыс болып жатқан кезде де аумақтық тұтастық мәселесінің маңызды екенін айтқан-ды. Яғни, әлем елдері БҰҰ-ның негізгі принциптеріне құрметпеу қарау қажет екенін жеткізді. БҰҰ негізгі принциптерінің бірі – аумақтық тұтастық болатын болса, екіншісі-әр этностың, ұлттың өз тағдырын өзі шешіп, ел болу құқы деген принцип бар.

Алайда, 2020 жылы Қасым-Жомарт Тоқаев бір сөзінде осы 2 принциптің арасында қарама-қайшылық болғанын, көптеген ұлт пен ұлыс 20 ғасырдың соңына дейін өздеріне тиесілі мемлекетін құрып, өздерінің болашағын айқындап үлгергенін,  ендігі кезекте кез келген мемлекеттің аумақтық тұтастығын сақтау деген принцип бірінші орында тұруы қажет екенін алға тартты. Сол позициядан әлі күнге дейін айныған жоқпыз. Ресей-Украина текетіресі кезінде де біз осы позицияны байқаттық. Қазақстан Президенті тіпті ЛНР, ДНР сияқты квазимемлекеттік құрылымдарды Қазақстанның мойындамайтынын ашық білдірді. Осы ұстанымынан айныған жоқ. Дегенмен әртүрлі қақтығыстарды, жанжалдарды келіссөздер арқылы шешу қажет екенін ұдайы алға тартып келе жатыр. Бұрын Астана процесі деген процесс болды Сирияға байланысты.  Астана процесінің соңғы отырысы 2024 жылдың жазында өтті. Ондай келіссөздерге алаң ұсынудан тартынған емеспіз. Ұдайы дипломатиялық мәмілелер арқылы көп мәселені шешуге тырысамыз. Сондықтан, бұл - Қазақстанның сыртқы саясатындағы басым бағыттардың бірі. Қазақстан БҰҰ-ның күшті болғанын қалайды.  

Бірақ, күшті халықаралық ұйым болу үшін оның құрылымдары реформалануы керек екеніне назар аудартады. БҰҰ қауіпсіздік кеңесіне жаңа мүшелер қабылдау мәселесі,  Ассамблеяның қарарларын орындауды әр мемлекетке міндеттеу деген сияқты нақты талап-ережесі бар реформа болуы мүмкін. Әзірше біз ондай ірі реформа жобасын жариялай қойған жоқпыз. Дегенмен оны жақтайтын елдердің қатарындамыз.     

- Сұхбатыңызға рақмет! 

Фото: Ақорда