«Болашақпен» оқығандар елге оралмаса бола ма?

Жуырда https://exclusive.kz/ порталында «Неліктен олар «Болашақ» бағдарламасына қатысушылардың Қазақстанға оралмауына мүмкіндік бергісі келеді?» деген мақала жарық көрді. Қазір «Болашақ» бағдарламасына жаңа ережелер енгізу туралы Үкімет қаулысы жарияланған болатын. Соған байланысты жазылған мақаланы ықшамдап, ұсынып отырмыз.

«Ашық НҚА» порталында «Болашақ» халықаралық стипендиясын тағайындауға үміткерлерді іріктеу және «Болашақ» халықаралық стипендиясын жұмсау бағыттарын айқындау қағидаларын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысының жобасы жарияланды. Оқығанды таңғалдырып, тіксінтетін мәселе: жобаға сәйкес, «Болашақ» иегерлері қазақстандық гранттарды Қазақстанда емес, шетелде игеруге рұқсат етілуі мүмкін.

Құжатта былай делінген:

«Тәжірибе көрсеткендей, «Болашақ» бағдарламасының көптеген талантты түлектері БҰҰ, ЕҚЫҰ, ШЫҰ және т.б. халықаралық және өңірлік ұйымдарда жұмыс істей отырып, өз білімдері мен дағдыларын қолдана алады. Бұл мамандардың Қазақстанның халықаралық аренадағы мүдделерін ілгерілетуге қосқан үлесін ескере отырып, олардың аталған ұйымдардағы еңбек қызметін міндетті қызмет талаптарына сай деп тану орынды».

Құжат жобасының астындағы алғашқы ескерту пікірлері көрсеткендей, әдемі тұжырымдар ұсынылған өзгерістердің мағынасын жұмсартады. Коммент иелері бұл қаулыға наразылық білдірген.

Бұл пікірлердің қатаңдығына қарамастан, ол жаңа, мүмкін, болжамды ережелердің мәнін көрсетеді: «Болашақ» түлектері қазақстандық салық төлеушілердің ақшасына білім алып, оқуын аяқтаған соң шетелде қалып, өз елінің грантқа жұмсаған қаржысын  төлеу үшін елге оралмаса да болады.

Болашақтықтар бұл мәселеде қиындықтарға да тап болған. Естеріңізге сала кетейік, осыдан тура бір жыл бұрын Сенат депутаты Андрей Лукин сауал жолдап, халықаралық бағдарламалар орталығының жұмысын сынаған болатын. Ол бір цифрды алдыға тартты: «Болашақ» үшін небәрі 12 жылдың ішінде 200 миллиард теңгеден астам қаржы жұмсалған.

«Осынша көп қаржы жұмсағанына қарамастан, Медициналық білім беру орталығының жұмысын үнемі дұрыс жүргізе алмайды және Ғылым және жоғары білім министрлігі тарапынан үйлесімді жұмыс болмағандықтан кадрларды шетелде оқытуға және олардың біліктілігін арттыруға бөлінген қаражат тиімсіз жұмсалуда. Қаржыға қол сұғу фактілері бар. Бұл негізсіз бюджеттік шығындарға әкеп соқтырады және «Болашақ» идеясының беделін түсіреді», – деді сенатор.

 «Болашақ» бағдарламасының кейбір түлектері «Болашақ» халықаралық стипендиясын тағайындауға үміткерлерді іріктеу ережесіне сәйкес Қазақстанға оралу және мамандығы бойынша үздіксіз жұмыс істеу талаптарын бұзады», – деді Андрей Лукин. «Тиісті органдар осындай мыңға жуық фактіні анықтады».

Өткен жылы БАҚ елге оралмаған болашақтықтар санын – 268 адам деп жариялады. Биыл inform.kz сайтының ресми сауалына жауап берген Халықаралық бағдарламалар орталығы бүгінге дейін «Болашақ» бағдарламасының 235 түлегі Қазақстанға оралмағаны үшін шәкіртақыдан айырылғанын хабарлады. Оларға жұмсалған мемлекет қаржысын олар қалай өтейді?

«2024 жылдың қаңтар-шілде айлары аралығында стипендиядан бас тартқан және айырылғандардан бюджетке 1 млрд 151,5 млн теңге қайтарылды, ал жалпы 2023 жылы қайтарылған соманың жалпы көлемі 1,9 млрд теңгені құрады. Қазіргі уақытта бюджетке ай сайынғы қайтарым 200 млн теңгені құрайды», - деп жауап берді Халықаралық зерттеулер орталығы.

«Болашақ» бағдарламасының түлегі бола тұрып отанына оралмаған соңғы уақыттағы ең атышулы іс – 24kz арнасының тележүргізушісі Валерия Гавриленко туралы Exclusive.kz жазған болатын. Естеріңізге сала кетейік: бағдарламаға қатысу мүмкіндігін алу үшін (2016 жылы) Валерия Гавриленко кепілге Астанадан екі пәтер ұсынған.

Бірақ бұл жеткіліксіз болып шықты, сондықтан тележүргізуші кепілгер ретінде әріптестеріне: 24kz продакшн редакторы Наталья Воробьева мен Орталық коммуникациялар қызметінің жүргізуші-модераторы Мақпал Дәрібаеваға жүгінген. Әріптестер келісіп, оған кепіл болған. Арада бірнеше жыл өткеннен кейін, яғни 2024 жылы Халықаралық бағдарламалар орталығы Гавриленконың білім алуы үшін оның кепілгерлеріне оқу ақысына кеткен шығынды өтеуді міндеттеген.

Наталья Воробьева мен Мақпал Дәрібаева бейнехабарлама жазып, оқиғаның барлығын айтып берді:

«2016 жылы әріптесім Мақпал Дәрібаева екеуміз «Болашақ» бағдарламасын ойдағыдай тәмамдаған бұрынғы әріптесіміз Валерия Гавриленкоға кепіл болдық. 2019 жылы ол орталық қызметкерлерімен келісім-шартқа отырып, оның екі пәтерін кепілден заңсыз алып тастаған. Ол Ұлыбританияда тұруға кетті. Оның үйлерін кепілден шығаруға «Болашақтың» бірінші басшысы қол қойған,оның қолына жылжымайтын мүлікті кепілден шығаруға құжат берді», - деді Наталья Воробьева. Оның айтуынша, екі жылдан кейін «Болашақ» Гавриленконың «ісін» қолға алып, оны оқу ақысын өтеугеміндеттеді. Бірақ пәтерлер кепілден шығарылғандықтан, Валерия Гавриленко елде болмағандықтан, «Болашақ» оның кепілгерлеріне оқуға кеткен шығынды төлеуге міндеттеді.

Ақырында тараптар сотта бітімгершілікке келді.

«Астана қаласының азаматтық істер жөніндегі ауданаралық сотының шешімімен орталықтың пайдасына ортақ борышкерлер (кепілгерлер) Наталья Воробьева мен Мақпал Дәрібаевадан 28,5 млн теңге қарыз өндіруді ұйғарды.

Апелляциялық сот алқасының бірінші отырысында сот алқасы тараптарға істі бітімгершілікпен (медиация) аяқтау құқықтарын түсіндірді. Осы негізде стипендиат Валерия Гавриленко «Болашақ» халықаралық бағдарламалар орталығына қарызды өз еркімен өтеуге міндеттелді», - деп хабарлады Астана сотының баспасөз қызметі.

Егер 2016 жылы қазір енгізуге ұсынылған ережелер күшінде болса және Валерия Гавриленко, мысалы, БҰҰ-да жұмысқа орналасса, грант ақысын қайтарудың қажеті болмас еді.

Ал «Болашақ» бағдарламасына енгізуге ұсынылып отырған тағы бір өзгеріс «мемлекеттік қызметшілер» ұғымын ережеде бекіту. «Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдарындағы кадрлық жағдайды ескере отырып, мемлекеттік аппарат үшін жоғары білікті кадрларды даярлау мақсатында «мемлекеттік қызметшілер» санаты енгізілуде» – делінген құжатта. Экс-министр Қуандық Бишімбаевтың «Болашақ» бағдарламасының түлегі екенін еске салу керек пе?

Мақала авторы Айдана НЫҒМЕТ.