Сатыбалды Нарымбетов. Жастармен жарысуға болады

– Біздің кинолар осындай фестивальдарда жүлде алып жатады. Бірақ халық соны жаппай кө­ріп бағалап кетпейді. Тіпті, кей кино­лар жүлдегер болса да, әлі көрер­мендерге белгісіз. Неге?
– Сондай фильмдерді халыққа жеткізе алмай отырмыз. Біздің әлі кино туралы заңымыз жоқ. Қазақстаннан басқа елдердің бәрінде кино туралы заңдары бар. Биыл Астанада бұл ұсы­ны­­сы­мыз қаралып жатыр. Үміті­міз зор. Кинотеатрлардың бә­рі жекеменшік. Олардың ең би­ік мақсаты – бизнес. Біздің ки­но­лардың оларға керегі жоқ. Ақтау мен Қарағандыда ғана екі кинотеатр сақталған. Біздің ұлт­тық киноларды осы екі қалада көр­сетеді. Жаңа шық­қан фи­льмдерді шақырып, тұсау­ке­серін жасап береді. Егер заң болатын болса, кинотеатр иелеріне салық салғандай көзіне шұқып айтар едік: «қалтаңды ғана ойлай бермей, ұлттық киноға да көңіл бөл, на­сихатта» деп. Біздің ойымызда тым болмаса күн сайын екі сеанс қазақ киноларына арнаса, қалған уақытында шетелдік өнімдерді көрсете берсін. Қазір түсірген жұ­мыс­­тарымыздың бір-екі кино-  ­­те­атр­ларда тұсаукесерін жасаймыз. Оның өзін жалға аламыз. Бір ай көрсетуге келісімшартқа отыр­ған­­нан кейін, екі-үш күннен соң хабарласып тұрады. «Сіздердің киноларыңызға адам келмейді», деп. Мәселен, «Аманатты» айталық. Былтыр мамырдың ішінде басталды. Түнгі сағат он екіде Астанадан хабарласты. «Біз залда отырмыз он бес адам. Неге он екіге қойған?» деді. Ертеңіне Тараздан хабарласты. «Түнгі сағат бірде келіп отырмыз жиырмашақты адам. Бұл не масқара?» деп. Әңгіме осы. Тағы таңғы сағат онға қояды. Бұл уақыттарда кім барады? Жалғыз бұл ғана емес телеарналарымыздың өзінде ұлттық музыкамыз бен киноларымызды түннің бір уағына қояды. Айта-айта жауыр болса, рухани жаңғырудың бір тетігі өнер саласын жолға қойғанша, айтудан шаршайтын біз жоқ.
– Қазір телеарналар өздері се­риал түсіретін болды. Немесе тап­сырыспен жеке продакшн­дар түсі­­реді. Аз ақшаға. Осы ар­зан­­қол сериалдар біздің көрер­мен­дердің талғамына, киноны та­нуына, оны сезінуіне зия­нын тигізіп отырған жоқ па? 
–  Әрине, талғамға келгенде зия-ны көп. Талғам өте кінәмшіл, нә­зік. Оны тәрбиелеп, баптау қи­ын. «Талғамға талас жоқ» деп жата­мыз. Бірақ талғамды болуға та­лас бол­са керек.
– «Ағайынды Громовтар» деген ресейлік сериал болды. Режис­се­рі Александр Баранов. Қандай мық­ты сериал. Ал біздің сериалдарды үш минуттан артық көре алмайсыз. Арзанқол, сапасыз дүниелер. Дұрыс талғамды қалыптастыру үшін жақсы фильмдер түсірілуі керек. Ал жақсы фильм шығу үшін материалыңа сәйкес қаражат қажет. Құдайға шүкір, былтырдан бері Мәдениет және спорт министрі Арыстанбек Мұхамедиұлы кино саласына үлкен жанашырлық көрсетіп ке­ле­ді. Он сериялы «Қазақ Елі» жоба­сы­ның екінші маусымына тапсырма берді. Бұл тарихқа деген, өткен күнге деген үлкен құрмет.
– Болашақта қазақша ойлайтын сценарист, режиссер болатын сту­денттер бар ма?
– Қазір он баланың екеуі ауылдан келеді. Ауылда талантты, талапты бала көп. Солар естімей қала ма, оқуға тапсыруға көп келмейді. Академияға менің бір назым бар: оқытушылар жер-жерге барып, хабар айтса. Талантты балаларды жинаса. Кезінде біздің көп майталмандарымыз солай жиналған еді. Көбіне қалада өскен балалар оқуға түсіп жатады. Бұл, біріншіден, олардың ақпаратқа бірінші жететіндіктерінен. Интер­нет қолдарында, құлақтары түрік. Олар­ға қазақ әдебиетінен кімді біле­сің десең: Абай, Мұхтар, Мұ­қа­ға­лиды айтады. Түптеп сұ­рап қалсаң, тіпті оқымаған болып шығады.
– Сіз көп сұхбатыңызда үлкен жетістігім әлі алда деп айтасыз.
– Ізденіс тоқтаған жерден, шығар­машылық иесі өледі.
– Өзіңіздің бір курста­сы­ңыз­дың 35 фильм түсіргенін айт­тыңыз. Сіздің жасыңыз да үлкен. Енді сол ойыңыздағы жетістікке жеткізетін фильм түсіре аламын деп ойлайсыз ба?
– Қалай ойлайсың, мен түсіре аламын ба, жоқ па?
– Адамның жас кезінде энергиясы мол, күшті болады ғой.
– Жастарды көріп жүрміз ғой. Солармен жарысуға болады. Мен әр фильмнің арасында бес-жеті жыл неге отырып қаламын? Қаражатқа байланыс-ты. Режиссерлер көп. Құдайға шүкір, былтыр мен биыл жеті-сегіз фильм түсірдім. Егер маған күмән келтіретін болсаң, бір постановка әкелші, қазір кірісіп кетейін.
– Менің айтпағым сіз де отыз­дан аса фильм түсіруіңіз керек еді ғой...
– Әңгіме басқада болып тұр. «Аманатты» жастардың филь­мі­мен салыстырып көрсең­ші. Са­па­сын салыстырып кө­рейік.
– Біздің киномыз даму үшін әдебиет дамуы керек деп ойламайсыз ба?
– Екеуі де даму керек.
– Қайсы қайсысына байланысты?
– Екеуі де дербес дамуы тиіс. Кино тілі – өнердің ішіндегі ең жасы. Біздің кино тілі біресе әде­биет, біресе театр тілінде сөй­лей­ді. Кино тілін, кино пластикасын іздегенің үшін берілетін жүл­делер бар. Басқа кинофестивальдар шеберлік үшін беріледі. Қазіргі мықты киноларымызды театр тілінде сөйлейді деп, біраз ағаларымнан таяқ жедім. Оның себебі, біз әлі эпостық тілмен сөйлейміз. Кино үшін бөлек оқиға, бөлек тіл жасау керек. Мықты деген режиссерлердің көбі қазір әде­би мәнерде жазады. Сөзсіз-ақ түсінікті фильмдер бар. Кез келген фильмнің негізі әдеби сценарий. Оны пьесамен шатастыруға болмайды.
– Сценарий туралы айтып отыр­сыз. Кинода Смағұл Елу­бай, театр­­да Дулат Исабе­ков, Иран-­Ғайып сияқты ағала­ры­мыз жаза­­ды (сценарий, пьеса). Сце­­нарис­тер мен драматургтер жа­са­руы керек емес пе? Жас сцена­­ри­стер бар ма?
– Данияр Саламат, Кенжебек Шайқақов, Елзат Ескендір деген үш жігітті айта аламын. Бұл жі­гіт­т­ер де қаражат күтіп отыр. Әр­қай­сы­сы­ның бір-бір сценарийі жатыр алдымда. Бәрі тамаша.
– Сіздің жасыңыздағы, со­ған таяу ағаларымыздың бә­рі Абай­ды оқу керек дейді. Оқы­­ған сайын бір жаңалық аша­­тын­дарын ай­тады. Сіздің Абай­д­­ы оқып, соң­ғы ашқан жа­ңа­лығыңыз қан­дай?
– Қазіргі жаңа деп жүргеніміз ескі екен. Абай олардың бәрін айтып кетіпті. Ал, керісінше, ескі деп менсінбейтіндеріміз дұрыс түсінсек жаңа екен. «Біз кімбіз?» деген бүгінгі ең өзекті сұрақ. Соған жауаптың бәрін Абайдың қара- сөздерінен табамын.
– Сіздің аудиторияңыз кім­дер?
– Көп оқитын, көп ізденетін адамдар.
– Олар аз деп ойламайсыз ба?
– Аз. Ішке үңілу аз. Артхаусқа бармай жүрген себебім, оның аудито­риясы тіпті тар.
– Киноларыңыздың ішінде нақты бір адам көрсе екен деп түсірілгені болды ма?
– Жоқ.
– Тарихи фильмдерді түсір­генде неге алаң­дайсыз?
– Немерелеріме алаңдаймын. Солар тарихты білмей қалмаса екен деймін.
– Енді қандай тарихты тү­сір­­­­сем деп армандайсыз?
– Әлихан Бөкейханды түсіргім келеді. Екіншісі – поляк Адольф Янушкевичтің күнделіктер мен хаттарын негізге алып жазылған сценарий бар, соны түсірсем дей­мін. Оны Нұрлан Санжар екеу­міз жаздық. Кенесары ханның дәуірі. Соңғы қазақ ханымен кездесіп, екі мұңлық сырласады. Сонда бұл «Аманатпен» диллогия болар еді.
– Жас күніңізде түсірсем деген фильмдеріңіз көп пе еді?
– Көп болатын. Әлі де көп. Уақыт берсе... түсіремін.
– Адам қартайғанда ұмыт­шақ бола ма?
– Өзіне байланысты.
– Сіз ұмытшақсыз ба?
– Жоқ... Ұмытпауға тиіс нәр­се­лерді ұмытпаймын. Өздігінен ұмытылатын дүниелер болады.
– Әңгімеңізге рахмет.