Әуезхан Қодар: Біз Абайдан алыстап кеттік

– Сіз Мұхтар Әуезовтен кейін Абайтану, Абайды зерттеу алға жылжымағанын айтасыз. Өзіңіз де білесіз, бізде өзін абайтанушы деп атайтын тұтас бір шоғыр бар. Соңғы жылдарға дейін Абайдың шығармашылығы мен мұрасы талай диссертациялық жұмысқа арқау болды. Магистрлік, дипломдық жұмыстар өз алдына. Көптеген зерттеушілер бар. Бірақ, бәрібір бір көңілтолмаушылық байқалады. Себебі, оларға қараған уақытта Абай зерттеліп болып қойған тақырып сияқты әсер қалдырады. Яғни, жаңалық жоқ, жаңашылдық жоқ. Ал сол жаңалық неге жоқ? Зерттеушілер белгілі бір шеңберден шыға алмай отыр ма? Әлде, қордың жеткіліксіздігінен бе? Болмаса, Абайды жете түсіну жағы жетпей жатыр ма? 

– Абайға қатысты бір парадокс бар. Кезінде Ахмет Байтұрсынұлы «Абай – қазақтың бас ақыны» деп жазды. Одан кейін Әлихан Бөкейханов: «Абай – қазақ мәдениетіндегі жаңа ағын», – деп жазды. Төңкеріс болды, алай-дүлей заман болды. Абай қанаушы таптың өкілі ретінде сипатталды да, біраз адамдар оған қарсы шықты. Соның бәрімен күрескен Мұхтар Әуезов болды. Мұндай көпе-көрінеу қиянатқа қарсылық білдіріп, күреске шыққан адамдар көп болған жоқ. Заманның лебі шығар, Сәбит Мұқановтың өзі де Абайды «тап жауы» ретінде сынға алды. Абайды қорғаған, Абайды өз биігіне көтерген Әуезовтің абыройы болды десек, асыра айтқандық емес. Ол Абайды қорғай білді. Осылайша, Абай қазақтың бас ақыны, ғасырда бір туар ғажап тұлға ретінде санамызға сіңді. Содан кейін кеңестік үгіт-насихат іске кірісті. Ол уақытта Абай «советский» ақын болып шықты. Абайға құрмет артты, оған ескерткіш қойылды. Сол сәттен бастап Абай монументке айналды. Ал монумент болу деген Абайға жақындау емес, керісінше, Абайдан алыстау. Іргемізді аулақ салу. Абайдың дүркіреп, дүрілдеп өткен мерейтойлары кезінде де біз Абайға жақындай алған жоқпыз. Түсінбедік, түсіне алмадық. Абайды ашқан да жоқпыз.
Абай – діни реформатор. Ол Лютердің деңгейіндегі адам. Абайдың ойы, Абайдың көзқарасы, Абайдың дүниетанымы – өте күрделі. Күрделі болатыны, бізде қазақы ой дәстүрі болған. 1999 жылы қазақы философия төңірегінде диссертация жазып қорғадым. Сонда бізде философия бар екенін түсіндірдім. Сол философияның халықтық ойдан, ұлттық дәстүрден шығатынын дәлелдеп шығуға тырыстым. Иран тілдес халықтарда жәуенмәрттілік деген дәстүр болған.  Яғни, алдына өте биік мақсаттар қойып, сол мақсатына жете алатын адам деген сөз. Ислам дәстүрінде де мінсіз адам туралы теория бар. Соның барлығын Абай оқыған. Абай соның бәрін ойлаған адам. Әрине, мұның бәрі таңғаларлық жағдай. Далалық жағдайда, жабайы жағдайда сондай деңгейге жету  адамның тұлғалық ізденісін талап ететін дүние. Бұл тек Абайдың еңбегі емес, мұндай үрдіс біздің даламызда бұрыннан болған. Биік мақсаттарға талпыну бізде болған, насихатталған. ХІХ ғасырда Абай соған барып отыр. Соны насихаттап отыр.
Біз кейде Абай туралы тым жекешелеп айтамыз. Олай болмайды. Өйткені, ешқандай данышпан құнарсыз жерде пайда болмайды. Қасиет адамның бойына топырақпен сіңеді, атаның қаны, ананың сүтімен сіңеді. Яғни, біз Абайға ғана емес, ол туған топыраққа, оған нәр берген топыраққа да құрметпен қарауға тиіспіз. Абайға деген құрметім тіптен шексіз. Ол дандайсып кеткен жоқ, бүлінбеді, бұзылмады. Өзінің тұлғалық биігінде қалды. Ол да екінің бірінің қолынан келе бермейтін ерлік. Далалық мәрттік іліміне сай тұлға.
Абай пайғамбар болатын-ақ кісі. Бірақ, таза діни жолға түскен жоқ, ондай жолмен жүрген жоқ. Өйткені, заманның басқа екенін түсінді. ХІХ ғасыр прогрессивті заман болды ғой. Абай туралы таңды таңға ұрып айтуға болады, айтып тауысу мүмкін емес. Оның әртүрлі қыры, неше түрлі сатысы бар. Әрқайсысы жеке-жеке әңгімелеуді қажет етеді. 

– Ендеше, біздің зерттеушілеріміз, абайтанушылар соны неге көрсете алмай жүр? Абай – ең көп ауызға ілігетін ақын. Әдебиеттің, шығармашылықтың, ғылымның айналасында жүргендердің ешбірі Абайға соқпай өтпейді. Бірақ, біздікі ең бетіндегісі ғана. Ары қарай тереңіне бойлау жетпейді. Абайдың «Біріңді қазақ, бірің досын» білмейтін қазақ жоқ, бірақ соның шынайы мәнін, мағынасын түсінетіні аз. Дымбілместердің өзі де Абайдың «Махаббатсыз дүние бос, хайуанға оны қосыңдар» дегенін біледі. Бірақ, әрі қарай аттай алмайды. Бұл зерттеушілердің мойнындағы міндет емес пе? Сондай-ақ, абайтанушыларға қандай талап қойылуы керек деп ойлайсыз?

– Біз, қазақтар, этнос қалпынан әлі толық шыға қоймаған халықпыз деп санаймын. Бұл менің жеке пікірім. Абайды танудың қиын болатыны да сондықтан болар. Абай өз заманында-ақ Марк Аврелийлердің деңгейіне көтеріліп үлгерген адам. Әрі ол саяси қайраткер болған. Біраз жыл бойына болыстық қызмет атқарған, ел басқарған. Басқаша айтқанда, қазақтың ол жақ, бұл жағын тегіс игерген. Абайды ұрып-соққан да жағдайлар болғанын білесіз. Абайдың орысша жазған хаты бар. Оқысаңыз, терең білімнің иесі екенін, сауаттылығын көресіз. Көзге жас аласың еріксіз.
Қазақтың ғажап жазушысы, марқұм Асқар Сүлейменовпен жақсы араластым. Дос болдым. Асекеңнің жиі айтатын мақалы «Жетім қозы тасбауыр, түңілер де отығар» еді. Ғажап! Бір рет естігенде мағынасын түсінбейсің. Оның мәні әрбір адам ойды дамытуға жаралмағанын білдіреді. Абай да дәл сол «жетім қозының» күйін кешкен адам. Жұртқа ұнайтын нәрсеге құламаған. Абайдың әсер-ықпалы маған үлкен болды, мен Абайды үлгі тұтам, идеал санаймын. Біреудің көңіліне жығыла салмаймын, өзімнің пікіріммен өмір сүргім келеді.
Мен Абайды аудардым. Өзімді тапқандай болдым. Абайды орыс оқырманына түсінікті тілде жеткізе білдім деп ойлаймын. 

– Сіз Абайды аудардыңыз. Бірақ, Абай аудармадан кенде емес. Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» бірнеше тілге аударылды, аудионұсқасы да жарық көрді. Кезінде марқұм Ғалымжан Мұқанов та аударды. Бірақ, сол аударылған тілдерге, сол елдердің оқырманына Абайдың жеткен-жетпегеніне біздің көзіміз жете ме? 

– Өте қиын сұрақ. Өйткені, орыстардың өзі Абайды ашқалы бір-екі жыл ғана болды. Оның ар жағында тереңіне бойлады дей алмаймыз. Бір өкініштісі, Абайдың бұрынғы аудармаларын қайта көтерді. Оны орыс аудармашылары жасаған. Олар Абайдың жағдайын білмейді, философиясын білмейді, дүниетанымын білмейді. Абайды аудару үшін оны түсіну керек. «Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы, қиыннан қиыстырар ер данасы» дегенді орыс аудармашылары жеріне жеткізе аударды деп ойламаймын. Абай оны жайдан-жай жазып отырған жоқ. Поэзия – әдебиеттегі ең ұлы, ең ұлық өнер. Абай сол деңгейге көтерілген адам. Ал орыстар Абайды аударғанда сөзбе-сөз аудара салды. Стилін түсінбеді. Шығыстық стильді жалғастырған шеберлігін түсіне алмады. Абайды аудару үшін оны сіңіру керек. Мен оны аударуға жайдан-жай келе салған жоқпын. Үлкен дайындықпен келдім. Революция жасадым деп ойлаймын. Бірақ, соған назар аударған ешкім болған жоқ.  Менің жаным ауыратыны да осы.
Мен бүгін елу бес жасқа толып отырмын. Осы уақыт ішінде Абай туралы көңіл қошымды қандырған бірде-бір мақала оқыған жоқпын. Кейбір абайтанушымыз деп жүрген ғалымдардың мақаласы бастауыш сыныптың баласы жазған шығарма сияқты әсер қалдырады. Тұшынып оқи алмайсың.

– Мектеп қабырғасында Абайдың біраз өлеңдерін жаттаймыз, оның ішінде біразы мысал өлеңдер мен аудармалар. Бірді-екілі поэмалары бар. Жоғарғы сыныпқа барғанда қара сөздерін оқимыз. Мұндай жағдайда Абайды танымақ оңай емес қой. Бәлкім, Абайтануды арнайы пән ретінде енгізу керек шығар, қалай ойлайсыз?

– Қазір осыны ойлап жүрмін. Маған ұнамайтын бір нәрсе, біздің біраз абайтанушыларымыз Абайды Ислам өркениетінің тұлғасы деңгейіне көтергісі келеді. Ол дұрыс емес. Абайдың жазып жүрген шығармаларының барлығы исламды реформалауға бағытталған. «Алланың өзі де рас, сөзі де рас» дейді. Бірақ, дінге құлай берілуге қарсы. Керісінше, сынмен қарап, сынмен қабылдаған. Соған үндеген. Егер біз Абайтануды енгізетін болсақ, алдымен оны түсініп, сіңіріп алу керек.
– Рахмет!