Соғыстан кейінгі 80 жылда Гитлер туралы зерттелмеген тақырып қалмағандай еді. Бірақ биыл британдық Channel 4 арнасы күтпеген экспериментке барып, фюрердің ДНҚ-сын зерттеген фильм жариялады. Бұл жұмыс қоғамды ғана емес, ғылыми ортаны да екіге бөлді. Неге? Осы зерттеу Гитлердің кім болғанын түсінуге шынымен көмектесе ме, әлде бұл ғылыми сенсацияның сыртындағы медиа-шоу ма?
1945 жылы Гитлер өз-өзіне қол жұмсағаннан кейін, оның денесін толықтай жойып жіберуге тырысты. Сол себепті «Гитлердің ДНҚ-сын зерттеу мүмкін емес» деген түсінік ұзақ жылдар бойы орнықты болды.
Алайда 2014 жылы АҚШ-тағы Геттисберг музейі аукционнан ерекше жәдігер сатып алады — Гитлер отырған диванның қан сіңген бөлігі. Бұл лоскутты 1945 жылы америкалық офицер Розуэлл Розенгрен бункерден жасырын түрде алып шыққан делінеді.
Осы материал кейін Channel 4 жобасының басты үлгісі болды. Топты Тури Кинг есімді британдық генетик басқарды — ол Ричард III корольдің сүйектерін ДНҚ арқылы анықтаған ғалым ретінде танымал.
Фильм авторлары бірінші кезекте материалдың шынымен Гитлерге тиесілі екенін дәлелдеуге тырысқан. Ол үшін ДНҚ-дағы Y-хромосоманы фюрердің алыс туысымен салыстырған. Нәтиже — толық сәйкестік.
Бұл бір мифтің тамырына балта болды. Гитлердің «еврейлік түбірі болуы мүмкін» деген алыпқашпа әңгімелер бұған дейін де тарихи деректермен теріске шығарылған еді. Енді генетика да бұл қауесетті жоққа шығарып отыр.
Генетикалық мутациялар: биология мен тұлға арасы қай жерде бөлінеді?
Зерттеу ең көп талқы тудырған тұсы — Гитлердің генінде PROK2 деген мутацияның болуы. Ол синдром Каллман деп аталатын эндокриндік бұзылыспен байланысты. Бұл синдром:
жыныстық жетілудің толық болмауына,
төмен тестостеронға,
бедеулікке,
кей жағдайларда микропениске әкеп соғуы мүмкін.
Тарихшылар мұны Гитлердің интимдік өміріндегі құпиялармен байланыстырады. Оның жеке қатынастары әрқашан жабық болған, Ева Браунмен де құпия қарым-қатынас ұстағаны белгілі.
1923 жылы Мюнхен түрмесінде жүргізілген медициналық тексерулерде «оң жақ крипторхизм» (яғни бір яичконың түспеуі) тіркелген.
Демек, медициналық дерек пен генетикалық дерек бір-бірін толықтырып тұр.
Ғалымдар Гитлердің ДНҚ-сынан полигендік тәуекел көрсеткіштерін де есептеген. Бұл әдіс адамның мінез-құлық немесе психикалық ауруларға бейімділігін статистикалық түрде көрсетеді.
Гитлердің нәтижелері:
аутизмге бейімділік — өте жоғары,
шизофрения қаупі — жоғары,
биполярлық бұзылысқа тәуекел — популяцияның 99%-ынан көбірек.
Бұл жерде бір нәрсені айырып алған жөн:
полигендік тәуекел — диагноз емес. Бұл адам міндетті түрде ауырады деген сөз емес. Ол тек ықтималдылық карта сияқты.
Дәл осы тұс зерттеудің этикалық дау тудырған жері.
Ғалымдар неге күмәнданды?
Тани білген жан үшін бұл зерттеудің медиалық эффекті ғылыми дәлелден гөрі күшті. CNN, Франсис Крик институтының ғалымдары және бірқатар биоархеологтар күмәндерін ашық айтты:
1. Зерттеу рецензиядан өтпеген
Бірде-бір ғылыми журналда жарияланбаған. Демек, әдіс те, дерек те тәуелсіз тексеруден өтпеген.
2. Үлгінің сапасы белгісіз
80 жыл бойы қан сіңген материалда ДНҚ деградациясы болуы мүмкін. Бұл ұқсастықтарды шатастыру қаупін арттырады.
3. Психикалық ауруларға «генетикалық бейімділік» тақырыбын сенсацияға айналдыру — қоғам үшін қауіпті
Мұндай жарияланымдар қазіргі уақытта осы аурулармен өмір сүріп жүрген адамдарды стигматизацияға әкелуі мүмкін.
4. Бұл Гитлер туралы бұрыннан белгілі тарихи фактілерге елеулі жаңалық енгізбейді
Гитлердің агрессиясы, антисемитизмі, саяси радикализмі — генетикалық емес, идеологиялық, әлеуметтік контекстің нәтижесі.
Этика: диктатордың ДНҚ-сын зерттеу қаншалықты дұрыс?
Бұл фильм нацизмнің өз идеологиясын — «қан тазалығы», «генетикалық артықшылық» сияқты зиянды тұжырымдарды қайта жаңғыртып алудан қорқатындар үшін алаңдаушылық тудырды.
Тури Кинг мұндай сынға былай жауап берген:
«Егер Гитлер өз ДНҚ-сына қарап, өзін бағамдаса, ол өзі құрған жүйе ішінде газ камерасына жіберілер еді. Бұл генетика – тағдыр емес, тек ықтималдық екенін көрсетеді.»
Фильм авторлары Гитлердің зұлымдығын генетикамен ақтау емес, жеке тарих, психология және физиологияның күрделі тоғысын түсіну екенін алға тартады.
Тарихи процеске генетикалық түсінік бере ала ма?
Гитлер — жеке адам ғана емес, тарихи феномен. Оның айналасында миллиондаған адам жұмыс істеді, идеологияны жақтады, репрессия жүйесін құрды, геноцидке қатысып отырды.
Бір адамның генетикасы бүкіл бір елді, қоғамды, идеологияны түсіндіре алмайды.
Бұл зерттеу тек мозаиканың бір бөлігін ғана береді.
Ал толық сурет — әлеуметтік жарақатта, экономикалық дағдарыста, Веймар Германиясының күйзелісінде, нацистік пропаганданың қуатында.
Гитлердің ДНҚ-сын зерттеу — бұл дара тарихи тұлғаның бойынан жауыздық «механизмін» іздеу әрекеті. Алайда ғылым көрсеткені — бір нәрсе ғана:
биология адамның тағдырын анықтамайды.
Ал идеология, орта, билікке ұмтылыс және қоғамның әлсіздігі адам тағдырын өзгертеді.
Гитлердің гені оның жасаған қылмысын түсіндірмейді.
Гитлерді түсіну үшін оның заманын түсіну қажет.
Ал ДНҚ — тек қосымша бөлшек.
Әлемді зұлымдықтан қорғау үшін ең керегі — биология емес, тарихи жады мен әлеуметтік жауапкершілік.
Дереккөз: BBC.com
