Ақын Төлеужан Ысмайылов өлеңдері

АБЫРАЛЫМЕН АРЫЗДАСУ

Армысың, туған тауларым,

Армысың, асқар биігім.

Қашпасын арқар, киігің,

(Танитын шығар жауларын).

Келгем жоқ мен атқалы,

Құз-қия қиын қатпарлы,

Көруге қайта шатқалды.

Жөн сілте, асқар биігім,

Қол ұшын жалға, тауларым!

Еске сал өткен шақтарды,

Іздейiн көне сүрлеудi...

Табаным тиген жерлерді...

Көзімнен жаңбыр жауғанын,

Сездің бе, туған тауларым.

Баурыңа жетіп лауладым...

Қызарып күндей батқалы,

Өзіңе келдім жатқалы...

ТУҒАН ӨЛКЕ ЖОЛДАРЫНДА

Аңқыған сезіп келем күз демін мен,

Қарақат айнымайды қыз меңінен.

Құйғытып өткен жер ғой Өлең-ата,

Құрғатып кең маңдайын түз желімен.

Ұлы Атам, жолға шықты іздеріңмен,

Шежіре – түздегі тау, түздегі дөң.

Тоғжанға жолықтырған соқпақ-ау деп,

Шөп басқан сүрлеуді де іздедім мен.

Нұрымен өр даңқтың арайлана,

Тұрғандай шың басында Абай дана.

Жанады жанарымда жалын ата,

Бір соның келбеті боп бар айнала.

Уа, жер!

Туған жерім, реңіңде,

Тұрса ұйып даналығың – білемін бе?

Өнердің тоқсан тоғыз құпиясын,

Атамның құйыпсың ғой жүрегіне.

Көріп біз Жидебайда жыр қыстауын,

Жарыстық сілемімен Шыңғыстаудың.

Қастерлі қандай дала төріне алған,

Өлеңнің Абай сынды тұңғыш тауын.

*  *  *

Сүйемін, айхай дала, кеңдігіңді,

Шалғының толқындардай желді күнгі.

Сүйемін нарт гүлдердің ұяңдығын,

Сүйемін, асқар шыңдар өрлігіңді.

Секілді жер шарлаған жырым менің,

Сүйемін жүйрік желдің жүгіргенін.

Сүйемін қарт еменнің қасқаюын,

Сүймеймін тізелердің бүгілгенін!

Кешкі аспан албырайды сәнін төге,

Тынады табиғаттың әні неге?!

Құлайды құз-қиядан тасқын сулар,

Сиқырлы үнін берген Әміреге.

Таза деп ару көркін таңнан гөрі,

Дарынның алау оты жанған жері.

Жалтылдап ән біткеннің қанатындай,

Ақынның тербеледі «Маңмаңгері».

Толассыз ән маржаны, жыр көркемі,

Бесіктей ырғаған ғой бұл өлкені.

Қанатын арай сүйген ақша бұлттар,

Секілді сағыныштың нұр желкені.

Сезімнің құйыны ұшты ойда қандай,

Япыр-ай, жер де жылдам айналғандай.

Арбағыш іңкәрліктің жібек желі,

Бұлқынған жүрегіме байланғандай.

Күмбез тау,

дейді, арыңның бақытымын,

Алсам-ау шын асылын жақұтының.

Алыста қызыл күлгін нұр толқиды,

Қайсы екен орамалы бақытымның?!

Жеткізіп сағынышты жырақтағы,

Жүгіріп қалмай қойды бұлақтары.

Желбіреп тұлымшағы иіледі,

Ақ балтыр қыз-қайыңдар жылап тағы.

Сезімнің керең емес құлақтары,

Көңілдің мұз дейсің бе сынаптары.

Ұқсайды жүрегімнің еркесіне,

Секірсе жас киіктің лақтары.

Зуылдап машинаның доңғалағы,

Артымда ирек-ирек жол қалады.

Оңаша жер шетіне әкет дей ме?

«Қыземшек» көк сағымда қозғалады.

Мен қалай Аққорамды қия аламын

Толқынды ән өлкесін, күй алабын.

Ұқсатам тағдырымның асуына,

Үңгірлі, құз арналы, қияларын.

Шыққанда осы алтын босағадан,

Сағыныш ере шықты-ау қоса маған.

Көзімнің жаңбыры не жауып кеткен,

Сезім бе жырларыма қоса алмаған.

ҚОЙЛАР

Жуас қойлар «шәйт!» дегенде сескенген.

Өзі момын қазақ деген өсті елмен.

Қойды сүймес қазақ бар ма, қой сөзді,

Намыстанбай деді бізді қой көзді.

«Баран» деді бізді мұқап орыстар,

«Аға» дедік туымызды оң ұстар.

Бара-бара «Баран» деген бұл орыс,

Басымызды керзі етікпен жаныштар.

Қандай момын халықпыз біз қойлардай,

Жүре берген кең намысты ойланбай.

Арымызға жағылған кір, күйеге,

Кейде бізді кекетеді түйе деп.

Ол да айтылған бір сөз шығар жүйемен,

Қу далада қой бақтық қой түйемен

Ботасына аруананың боздаған,

Зарлы үні бабам мұңын қозғаған.

Тірілер ме о дүниеден атам кеп,

Сыйлар еді-ау маңдайымнан «ботам» деп.

Түйе сүтін іше алмаймыз біз бүгін,

Аруана үнін естімейді түз бүгін.

Киіз үйдің аппақ-аппақ үзігін,

Жел ұшырып әкеткендей күзді күн.

Керегедей құрған қоныс қалды тек,

Ғайып болды отты намыс қанды кек.

Шерлі намыс дөңбекшіткен түнімен,

Бірге өшті аруана үнімен.

Ноғайменен құда болдық амалсыз,

Сап-сары орыс көрінетін түрінен.

ҚОШТАСУ ЖЫРЫ

Шықтым кеп боз дөң басына,

Қызығым қалған жасымда.

Таныдым тарғыл тасынан,

Көзімнің тамған жасын да.

Іздерім жатыр жосылып,

Соқпаққа жаңа қосылып.

Белдеу боп дөңге асыла,

Жарысып жаяу шашыла.

Еңіске қарай асыға,

Құлындай құлдыр шағымда.

Ілестірмей шаңыма.

Келсем де бәйге алдында.

Бақ іздеген басыма,

Осынау дөңнің қасында.

Шарлай да шарлай сан жерді,

Не аңсап келдім, ал енді.

Ақ кірген кезде шашыма?..

Осы ойдан кенет шошына.

Жан бітіп дөңнің тасына,

Жауардай менің басыма!

Монтиған момын боз дөңім,

Дауыл ғып бұрқай өз демін.

Сілкілеп түзді ашына,

Басар ма екен ашуға.

Тіл қаттым жасым сорғалап,

Балалық шақтың досына.

Кетіп ем сенен, боз дөңiм,

Шығам деп шыңның басына,

Басында мәңгі мұз жатқан,

Асқардың бардым қасына.

Таңғалып қарап құз жаққа,

Өрледім жақпар тасына.

Жүзіндей уыз қыздардың,

Алмасын алдым нуынан.

Өкірген шулап құздардың,

Бет жудым тентек суынан.

Сәлделі шыңнан ұшқанын,

Қыранның көрдім қалқыған.

Сорғалап келіп дұшпанын,

Болат тұяқпен тарпыған.

Гүлдерін тақтым төсiме,

Ұлы таудағы баулардан.

Сен түссең, бірақ есіне,

Жас шақтың досы — боз дөңім.

Жүрегімді жаулаған,

Кеудеме толып өз демім,

Жаңбырын төкті көздерім,

Ит көйлегім іріген.

Кіндігім сенде шіріген,

Қайран да менің боз дөңiм.

Отырмын қәзір басыңда.

Жоламай сенің қасыңа.

Шалғады сан жыл кезгенім,

Жарайды батты арыма.

Жүрегіме, жаныма,

Базарлы бала шағыма.

Еңкуге күні ойысқан,

Егделігіме тағы да,

Құлпытас менсіз қойысқан,

Зираттың сонау маңына.

Бетім жоқ оған баруға,

Шөп басып жазда, әр уақта.

Топырақ болған аруақтар,

Зәру ме топырақ салуға.

Жер-жексен қабір теп-тегіс,

Уақыт, ажал Өткен іс.

Жасамас жан жұбанбас,

Балалық шақ – өткен іс,

Жастық шақ – жанып кеткен іс.

Қарттықты көңіл құп алмас,

Сені ешкім мендей ұға алмас.

Ойлашы, деді, боз дөңім,

Ұланым едің сен менің.

Қанша қыс, қанша жаз өтті,

Толықсып күтіп көлдерім,

Жыл сайын аққу, қаз жетті,

Қалайша сен бір келмедің?..

Жол тартып менен алыста,

Шыққанда шыңға ғарышқа,

Ақ бұлттар жүзіп алдыңда,

Назардан таса қалдым ба?

Алқа көл, ақ төс атырап,

Құс жолындай жарқырап.

Жатпады ма жаныңда?

Алғанда түнгі ауыл дем.

Сол маңды кездің, арумен,

От ойнап еді жаныңда.

Қалды ма күлі қаныңда?

Есіңе бір кез алдың ба?

Ұмыттың ба жылдарды,

Бақытты және қайғылы.

Жетім қыз, жетім ұлдарды,

Шошытқан соғыс айбыны?!

Асқарлы шыңмен таласпан,

Аспайды даңқым аулымнан.

Үстіңнен талай жол асқан,

Пана да тапқан, адасқан,

Мен өскем сенің баурыңнан...