Мұхиттардың тереңінде біздің көзімізге көрінбейтін, бірақ Жер тарихының ең сенімді куәгерлері жасырынып жатыр. Олар — фораминифералар, ерекше қабықшалы біржасушалы жәндіктер. Миллиондап қырылып, миллиардтап көбейіп, қайта бейімделіп отырған бұл микроскопиялық тіршілік иелері теңіз түбінде қалдырған іздері арқылы өткен дәуірлердің құпиясын ашып береді. Соларды зерттеген ғалымдар бүгінгі климат дағдарысының ертеңгі салдарын болжауға тырысуда. Бұл кішкентай организмдердің тарихы адамзатқа үлкен ескерту айтып тұрғандай әсер қалдырады.
Фораминифералар тіршілігін аяқтаған кезде әктен тұратын қабықшалары су түбіне шөгеді. Жүздеген миллион жыл бойғы осы шөгінділер бір-бірінің үстіне қабаттаса жиналып, уақыт машинасын еске түсіретін табиғи архивке айналған. Ғалымдар теңіз түбінен ұзын цилиндрлі шөгінді бағаналарды бұрғылап алған кезде, әр сантиметр — Жер тарихының мыңдаған жылдық жазбасы секілді. Сол қабаттарда сақталған мыңдаған фораминифера қабықшаларынан қандай климат болғанын, судың температурасы қандай күйде тұрғанын, қандай түрлер жойылып, қайсысы аман қалғанын анықтауға болады.
66 миллион жыл бұрын Жерге астероид түскенде тек динозаврлар ғана жоғалған жоқ. Сол кезеңді зерттеген палеоокеанографтар фораминифералардың да 90 пайызы жойылып кеткенін айтады. Алып тастардың буланып, атмосфераға таралған күлі мен шаңы күн сәулесін жылдар бойы жауып, теңіз экожүйесін күйреткен. Теңіз түбіне жақын мекендейтін кейбір түрлер ғана аман қалса, ашық суды мекендейтін түрлердің басым бөлігі тарихтан өшкен. Жойылу — тек аяқталу емес, жаңа бір бастаманың да белгісі. Апаттан кейін тірі қалғандар бұрын болмаған мүмкіндіктерге ие болды: бәсекелестер азайды, бұрын жансыз жатқан экологиялық орындар босады. Біраз уақыттан соң тікенекті ерекше жаңа фораминифера түрлері пайда болды — олар судың ішінде жақсы қалқу үшін де, мол азық ұстау үшін де бейімделген.
Уақыт өте келе Жер тағы өзгерді. 56 миллион жыл бұрын ғаламдық жылыну басталып, планетаның температурасы күрт 5 градусқа көтерілген. Бұл қазіргі күнде біз бастан кешіп отырған жылыну процесінің ежелгі «репетициясы» сияқты. Сол кезде тереңде тіршілік ететін фораминифералар қышқылданған суда қабықтарын жоғалтып, жойыла бастады. Бірақ ашық суда өмір сүретін кей түрлер аман қалды — олар жылудан қашып, суығырақ аймақтарға қарай «көше» бастаған. Теңіз тіршілігінің картадағы орын ауыстыруы дәл бүгінгі климаттық трендтерді айна-қатесіз қайталайды.
33,9 миллион жыл бұрын басталған қатты салқындау кезеңі теңіз әлеміне тағы соққы берді. Бұл дәуірді кей ғалымдар әзілдеп «Ұсқынсыз кезең» деп атаған — себебі бұрынғы әсем, түрлі-түсті, тікенекті фораминифералар жойылып, тек ұсақ әрі қарапайым түрлер ғана қалды. Бірақ табиғат ешқашан бос кеңістікті бос қалдырмайды: суықтың жаңа ритміне бейімделген жаңа түрлер, жаңа пішіндер, жаңа тіршілік стратегиялары пайда болды. Миллион жылдар өткен сайын олар экваторға жақын аймақтарда аса бай, ал полюстерге таман сирек таралу жүйесін қалыптастырды — бұл қазіргі мұхит биоалуандығының айқын көрінісіне айналды.
Фораминифералар — өткеннің ғана емес, болашақтың да хабаршысы. Ғалымдар олардың қабықшасындағы химиялық іздерді зерттей отырып, теңіздің «көрінбейтін аймағы» саналатын 200–1000 метр тереңдіктегі «қараңғы аймақтың» болашағын болжауға тырысқан. Егер қазіргі жылыну 2 градус деңгейінде тоқтаса, бұл аймаққа түсетін азық көлемі 20 пайызға дейін азаяды. Ал температура 6 градусқа көтерілсе, мұхиттағы тіршіліктің негізгі энергия көзі 70 пайызға дейін құлдырайды. Бұл — мыңдаған теңіз жәндіктері мекендейтін әлемнің тынысы тарылуы деген сөз.
Қазірдің өзінде фораминифералардың экватор маңындағы түрлері азайып, солтүстік пен оңтүстікке қарай жылжи бастағаны байқалады. Бұл — мұхиттың жүрек соғысы дұрыс емес ырғаққа түскенінің алғашқы белгілері. Ең өкініштісі — олардың соңғы 80 жылда саны 25 пайызға кемігені анықталған. Миллиондаған жыл бойы апаттарды бастан кешіп, қайта қалпына келе алған түрлердің қысқа мерзімде мұншалықты әлсіреуі — табиғаттың дауысы сөнді деген сөз емес, оның шыққан даусы бізге жетпей қалды деген белгі.
Фораминифералар — микроскоппен ғана көрінетін тіршілік иелері. Бірақ олар бізге айтып тұрған әңгіме орасан зор: Жер неге өзгерді, апаттан соң не болды, қай түр аман қалды, қайсысы жоғалды, бүгінгі өзгерістер қандай қауіп төндіреді? Миллиондаған жылдық осы үнсіз хроника адамзатқа бір ғана нәрсені ескертеді — табиғаттың жауабы әрдайым бар, бірақ уақыт біз ойлағаннан баяу жүреді. Ал біз сол уақытқа қарағанда жылдам өзгеріп келеміз.
Мұхиттардың тереңіндегі осы ұсақ тіршілік иелері бізге болашақтың көлеңкесін көрсететін сияқты. Бәлкім, ең кішкентай организмдер айтқан ескерту — ең үлкен дабыл болар.
