Бүгін Нұртілеу Иманғалиұлы дүниеден озды. Қазақ телевизиясына бір кісідей үлес қосты. Қалың көрерменнің көкейінде жарқын бейнесі ұмытылмайды деп ойлаймыз.
Телевизия ардагерінің бүгінгі экранымызға байланысты ойын ұсынамыз. «Қазақ әдебиеті» газетіне шыққан сұхбаттан үзінді алынды. Сұхбатты Қарагөз Смәділ алған еді.
– Телевидение саласында еңбек еткеніңізге қырық жылдан аса уақыт өтіпті. Ең алғаш теледидар есігін аттаған уақыттағы кәсібилік, жауапкершілік дағдысы қалай қалыптасты? Ол кездегі әріптестеріңіз кімдер еді, сол жайлы аз-кем толғасақ…
– Ол кездегі телевидениедегі ойын шарты түсінікті еді. Бүгінгідей дүдәмал шаруарлар жоқ болатын. Ол кезде жоғарғы білім алсаң, өзің бүлдірмесең, адам болатының анық-тын. Бүгін екі-үш дипломы барлар қаңғып қалды. Нағыз демократия апта сайын болатын жалпы лездемеден байқалатын. Ол лездемеде не айтылмады. Тіпті, үлкен дау болатын. Бірақ сыртқа шыққан соң ешкім ешкімге жау болмайтын. Ғажап шақтар еді ғой. Телевидение қызметкерлерінің кітап оқуға мүмкіндігі болмағанымен, аға буынның тәжірибесі үлкен мектеп болды. Камал ағамыз секілді өте көп оқитын адамдардың аузынан еститін ақпараттар кітап оқуға жетеқабыл дүние еді. Режиссерлер Ыдырыс аға Қасымов, алғашқы кәсіби телережиссер Рабиға апай Естемісова, Шырын Бағышева апамыз, Клара Қорғанова, Шолпан Баймулдина, марқұм Александр Пономарев, ақпараттың жылдам шешім қабылдағыш режиссері марқұм Рубикжан Яхин, постановкаларды қатырып жасайтын Асқар Бапышев, Светлана Яковенко секілді режиссердің ассистенттері, журналистер: Совет Мағзұмов, Қажым Қорғанов, Сұлтан Оразалин, Ғаділбек Шалахметов, Сағат Әшімбаев, Ғұсман Игісінов, Фатима Кенебаева, Әділбек Тауасаров, Галина Күзембаева, бүгін оппозицияда жүрген Сергей Дуванов, Гүлжан Ерғалиева сынды қыз-жігіттермен тізе қосып, жұмыс жасадық. Көбі қазір еске де түсе қоймас. Бұл да ұрпақтар сабақтастығының үзілгенінен болар. Бізде телевидениенің мектебі бар да, жалғасы жоқ па деп ойлаймын. Алпыс жылға жуық уақыт бойы қазақ телевизиясын ғылыми айналымға түсіре алмай отырғанымыз, қазақ қоғамының осалдығы болар. Алпыс жылдық тарихы бар қазақ телевидениесі туралы ешқандай ғылыми тұжырымдардың жасалмауы ненің белгісі? Иә, энциклопедия жасап жүрген Құдайберген Тұрсын деген азамат бар. Бірақ Құдайберген мені кешірсін, бізге энциклопедиядан бұрын, ғылым керек. Алдағы жылы Ұлттық арнаның алпыс жылдығы келе жатыр. Бұл тек Ұлттық арнаның емес, Қазақстан телевизиясының алпыс жылдығы. Сол мерейтой аясында арнайы ғылыми орталық ашылып, қазақ телевидениесінің жай-күйі талқыланса, бүгінгідей «әлеуләйім бітсе де, хәлаулайым әлі бар» деп теледидардан түспей отырып алған талайлардың бары мен жоғын талдамас па едік? Біз бүгін техникасы дамыған, қаруланған, бірақ маманы жоқ телевидениеміз бе деп ойлаймын.
– Қазақ телевидениесі саласында еңбек еткен танымал тұлғалардың да біртіндеп ұмытыла бастауы, тасада қалып қоюы сияқты жағдайлар «шаң басқан архивтер» ешкімді де қызықтырмайды деген сөз бе? Олай бола қалған жағдайда сол дәуірдің үні мен тынысы қалған түрлі хабарлар, бағдарламалардың уақыт тезіне төтеп бере алмауы болып та қабылданып кетпей ме? Жалпы, өткенге құрметтің бүгінгі үлгісі қалай болуы тиіс еді?
– Өте сауатты сұрақ. Орынды сұрақ. Бұл тез арада, қайта қаралатын, күн тәртібінен түспейтін мәселе болуы керек. Шынтуайтына келгенде, біз заманның өзгеруін қалағанымызбен, дәл осындай аяусыз өзгерістерді тіледік пе? Телевидение менен басталады дейтіндер бірінен кейін бірі бәрін бүлдірді деп ойлаймын. Санасына сайтан ұя салғандар бірі түсінбей, бірі білмей, ал білгендері жеке басқа жағынып, жағымпазданып әрекеттенуінің нәтижесі телевидениенің шатқаяқтап қалуына әкеп соққанын айтқым келіп тұрады. Бәрін көріп, сезіп отырсақ та, тіпті айта алмайтын ахуалды бастан кешкенімізді жасырғым келмейді. Басқасын былай қойғанда, Ұлттық арнаның эмблемасының соңғы он бес жылда себепті, себепсіз үш рет өзгеруі жанымды өртейді. Қазіргі эмблема не айтып тұрғанын білмеймін. Менің алдымдағы басшылар жасаған эмблемада ой бар еді, пікір бар еді. Одан кейін мен өзгерттім. Онда да өздерінің айтуымен, өзгерту керек деген соң. Оның ар жақ бер жағында сендер білетін, білмейтін нәрселер бар. Алысқа бармай-ақ қоялық, «Хабардың» эмблемасын өзгертіп көрші, не болар екен?
Өмір ақ пен қарадан, күн мен түннен тұратыны сияқты, Ерлан Қариннің басшылыққа келуімен үміт оты тағы тұтанды. Ардагер ретінде оны айтуым керек деп ойлаймын. Келесі жылы Ұлттық арнаның ғана емес, жалпы қазақ телевидениесінің торқалы тойы. Осы тұста жаңағы олқылықтардың орны толғаны жөн шығар.
Менің түсінігімде телевидениеге қатысты пікір айтпайтын адам жоқ. Қазақ өзі жақсылыққа сараңдау елміз. Менің қолымда бір кездері жақсы рычаг болды. Ойымдағыны екі жыл ішінде толық жүзеге асыруға уақыт тарлық етті. Бірен-сарандар көзге айтады, қоғамдық пікір дәрежесінде көтеруге қимайды ғой деп ойлаймын. Телевидениенің кәсіби маманы ретінде телевидениенің картинасы өзгеруінен бастап, оның ХХІ ғасырға лайықты, әлем телевидениесінің жаңашылдығын сол кезден әкеле бастадық десем, мақтанғаным емес. Біз көзге көрінбейтін жұмыстар жасадық. Жарық қоюдан бастап, диктор сөйлеген кезде желкесінде тұратын картиналардың барлығын кең форматты қалыпқа ауыстырдық. Теледидар көргендер, «жақсы картина, жақсы телевидение көргенін» айтады, бірақ жіліктеп талдай алмайды.
– Оны кәсіби маман айтпай ма?
– Айтпай отыр ғой. Сол жұмыстардың ары қарай жалғаспай қалғанына өкінемін. Телережиссурада бүгінгі шоуларды жасап жүрген біздің мамандар емес, тіпті Ресей мамандары да емес, Украина мамандары. Украина қайдан алады? Батыстан, әрине.
Кешегі Өзбекстанның Рашидов деген бірінші хатшысының тұсында Өзбекстанның асханасында ұйғырлар жұмыс жасапты-мыс. Бірінші хатшы сол ұйғырлардың отызын шақырып алып, әрқайсысына үш өзбек дайындаңдар, жағдайларыңды жасаймыз деген екен. Сөйтіп, өзбектер біртіндеп-біртіндеп ұйғырларды жұмыссыз қалдырған екен деген әңгіме естідім.Біз де сырттан мамандарды ақша төлеп шақырып, өзімізге кәсіби біліктілігін сіңіріп, өз мектебімізді қалыптастырып алсақ, шіркін!
– Телевидениенің майын ішкен кәсіби маман ретінде бүгінгі әріптестеріңіз жайлы не айтасыз? Олардың сөз сөйлеу мәнері, ақпаратты жеткізу әдісі, түрлі бағдарламаларды ұсыну мәнері туралы әңгімелеп берсеңіз…
– Қазір бәрі телевидениеге шыққысы келеді. Біз оны журналистика деп сыйлық беріп жүрміз…
Журналистика факультетіне түсу үшін біздің уақытымызда сұрыпталушы едік. Оған дарынды, талантты ұл мен қыз келетін. Университетті бітірген соң БАҚ-та қызмет жасай жүріп, тұлға, есімі ел білетін кәсіби журналист болатын. Бүгін еліміздің 27 ЖОО-да журналистика факультеті бар. Бірен-саран болмаса, лайықты журналист жоқ. Базасы жоқ, журналистикадан хабары жоқ, бірақ журналистиканың нарық-қа қажет екенін білетіндер жаппай ашып алған журналистика факультеттерін жабу керек.
Америкада Орта Азия және Қазақстанды зерттеу институты деген бөлек институт бар. Сол орталық мамандарының қазақ журналистикасын басынан бастан бүгінге дейін зерттеп, зерделеп келе жатқанын білемін.
Жиырмасыншы ғасырдың басында Алаш азаматтарының бас болуымен жарық көрген «Қазақ» газеті жаңағы институт мамандарының бағалауы бойынша, қазақ руханияты, қазақ өмірі, мәдениетіне жаңалық әкелген, революция, ренессанс жасаған баспасөз деп баға берген. Олар солай жұмыс жасап отырған кезде бізде өзіміздің кім екенімізді анықтай алатын ғылыми тұжырымның жасалмауы нені көрсетеді?
Телевидениені былай дамытамыз деп диагноз қоя салатын адам жоқ. Бұған міндетті түрде ғылыми көзқарас қалыптастырып, тұжырымдар жасалуы керек қой деп ойлаймын.
– Әңгімеңізге рахмет!
